Hoe integer ben jij?

Integriteit vinden we belangrijk als het om leiderschap gaat. Toch blijken veel mensen wel eens een leugentje om bestwil te doen. En toch vinden ze zichzelf integer. Dat komt omdat we de leugen en het oneerlijk zijn rationaliseren zegt Dan Ariely, hoogleraar psychologie. Hoe zit dat?

Een ontmoeting
Een jaar of wat geleden had ik een ontmoeting met een man, die door de meeste mensen werd gezien als de kroonprins van een succesvolle onderneming. Ik wist toen nog niet dat er op die eerste ontmoeting nog velen zouden volgen. Nadat ik eerst bij het verkeerde kantoor was geweest, kwam ik door deze vergissing iets te laat op de goede plaats aan en maakte ik kennis met een atletisch gebouwde, forse, strak in het pak zittende jongeman. Het duurde niet lang voordat ik zijn verhaal te horen kreeg en er ontstond een stevige band. Toch bleek er achteraf een groot risico te zijn geweest op een ontmoeting zonder positief resultaat. Lang na die eerste ontmoeting vertelde hij in een gezelschap waar ik ook bij was over onze eerste ontmoeting. Hij vertelde dat hij had zitten wachten op een Yup, in zo’n donkergrijs pak, die hem wel eens even zou vertellen wat hij het beste doen kon. “Maar”, zei hij, “daar kwam een klein mannetje binnen met vlekken op z’n pak. Het pak had een onbestemde kleur en hij was nog te laat ook. En hij begon mij niet te vertellen wat ik doen moest. Hij vroeg naar wat ik wilde. En dat was me nog nooit gevraagd”. In de wereld van managers en leiderschap zijn strakke pakken, een met zorg gekozen stropdas en idem schoenen vaak belangrijk.

Kleren maken de man?
Recent kreeg ik er van een verkoopleider nog een hele uitleg over, nadat hij me op mijn verkeerde pak gewezen had. We moeten een goede indruk maken, zei hij, en daar hoort passende kleding bij. Nu heb ik op lijstjes met kenmerken van effectief leiderschap nog niet vaak kleding of uiterlijk zien staan, maar integriteit komt wel bijna op elk lijstje voor. Mensen vinden het erg belangrijk als hun baas, hun collega, hun leverancier of afnemer integer is. Als je te vertrouwen bent. Toch valt het met die betrouwbaarheid vaak een beetje tegen.

Rationaliseren
Dat laat Daniel Ariely, hoogleraar psychologie, zien met de onderzoeken die hij doet. Hij heeft er inmiddels een paar bestsellers overgeschreven en er zijn ook een paar leuke videofilmpjes van zijn presentaties te vinden op het internet.
Zo keek ik naar een filmpje waarin hij de mensen vraagt: wie heeft er het afgelopen jaar wel eens gelogen? Bijna iedereen steekt zijn hand op, hijzelf ook. Hij herhaalt vervolgens de vraag voor de afgelopen week, hetzelfde resultaat. Dan zegt hij: ik zal de vraag voor vandaag maar niet stellen. En dan komt de volgende vraag: wie vindt zichzelf een eerlijk en betrouwbaar mens? Weer steekt bijna de hele zaal de hand op. Hij doet het zelf ook en dan vraagt hij: hoe kan dat nou, we liegen maar we vinden onszelf betrouwbaar. Dat klopt niet met elkaar.

Experimenten
En, zegt Ariely, dat komt omdat we rationaliseren en hij vertelt over enkele experimenten waamee dat duidelijk werd. Hij liet grote groepen mensen een aantal rekenopgaven op papier oplossen. Nadat ze de opgaven hadden afgerond en hij de goede antwoorden had laten zien, vroeg hij ze te onthouden hoeveel van de antwoorden er goed waren. Voor elk goed antwoord kregen ze een dollar. Hij vertelde ze daarna dat ze hun vel met opgaven in de papier versnipperaar konden stoppen. Wat de mensen niet wisten was dat de papier versnipperaar het versnippergeluid nabootste. De papieren met opgaven en antwoorden bleven dus heel. En wat bleek? Gemiddeld hadden mensen twee goede antwoorden erbij gelogen. In plaats van 4 zeiden ze dat ze er 6 goed hadden. Slechts een klein aantal was eerlijk geweest. Daarna deden ze variaties op dit experiment. Mensen kregen op voorhand een enveloppe met net zoveel dollars als er vragen waren. Ze vroegen de mensen om, nadat ze het aantal goede antwoorden gerapporteerd hadden, het teveel aan dollars terug te geven. Dat deden mensen. En ook nu weer een klein aantal die eerlijk waren over hun prestatie. Maar hun gedrag veranderde als ze iemand vooraf de instructie gaven om al na één minuut te melden dat hij alle opgaven klaar had. Hij kreeg vervolgens toestemming om de zaal te verlaten. En hij deed dat ook met medeneming van de enveloppe met geld. Ieder weldenkend mens kon weten dat de man onmogelijk alle vragen al goed beantwoord kon hebben. En wat deden de anderen?

Waar hoor je bij?
Wel, dat hing ervan af. Als de man die in het complot zat, eruit zag als iemand uit een andere groep dan leidde diens gedrag tot boosheid. De rest werd eerlijker. Maar als de persoon in kwestie eruit zag als behorend tot hun groep, dan werd  diens gedrag moeiteloos gekopieerd. Dan vonden de mensen dat ze een goede reden hadden om de boel ook voor de gek te houden. Slechts een enkeling  bleef eerlijk. Ariely heeft ook gekeken in hoeverre cultuur van invloed is. Bedriegen mensen uit Israel nu makkelijker dan mensen uit de USA. Nee, daar bleken geen verschillen. En ook experimenten in andere landen leverden dezelfde resultaten op. Hij ontdekte maar één verschil, namelijk bij een soortgelijk experiment waarbij politici en bankiers betrokken waren. Uit dat experiment bleek dat de bankiers tweemaal zoveel logen dan de politici. Waarbij Ariely wel opmerkt dat het om jonge, beginnende politici ging. Ariely komt tot de conclusie dat dit gedrag van bedriegen niet iets van enkele mensen is. Het gebeurt op grote schaal en met kleine beetjes en veel kleine beetjes leiden tot iets wat immens groot is. De kledingcode bij bankiers is vaak heel strict, ze zien eruit om door een ringetje te halen. Je kunt vaak goed zien wie er wel bij de groep hoort en wie niet. Uit de experimenten van Ariely blijkt hoe makkelijk het is om mensen van je eigen groep na te doen en hun gedrag te gebruiken als legitimatie van dat van jezelf. Misschien was dat wel waar mijn gesprekspartner aan het begin van dit stukje ook bang voor was. Hij was opgelucht omdat ik er anders uit zag.