Wat vindt je moeder ervan?

Premier Rutte had tijdens het VVD congres (voorjaar 2015) in Arnhem kritiek op de bounuscultuur , die bij banken nog steeds centraal lijkt te staan.Die bonus cultuur is het gevolg van een ver doorgeredeneerd utilitarisme.De aan Kant ontleende plichten ethiek is bedoeld om de uitwassen van gedrag te beperken. Er is alleen meer nodig om de bonuscultuur te veranderen.Het is nodig op bewust en actief te werken aan reflectie op eigen gedrag met behulp van de zorgethiek. Een goede eerste stap is je afvragen wat je moeder ervan vindt

Bonuscultuur
Tijdens het VVD congres in Arnhem hekelde Rutte de bonuscultuur bij de banken, die nog steeds niet verdwenen is. Ondanks alle pogingen, die gedaan zijn in de afgelopen jaren iets te veranderen in de banken sector. De regels zijn aangescherpt, de werksfeer is gestructureerd er is nu een bankierseed en toch is er onvoldoende veranderd bij de banken. In artikel van NU.nl van 29 mei 2015,onder de titel “het manipuleren van wisselkoersen en rentetarieven hoorde er gewoon bij”, staat het volgende citaat van een bankier van de Britse bank Barclays “Als je de boel niet belazert, dan doe je je best niet”.

Moraal?
Wat zit er voor moraal achter die uitspraak? En, hoe kom je aan zo’n moraal? Professor Irene van Staveren heeft wel een antwoord op die vraag.In haar rapportage over de bankcultuur, februari 2015, uitgebracht, schrijft ze met Rens van Tilburg, dat bij de top van de banken twee soorten ethiek centraal staan.Het gaat daarbij om de nutsethiek en de plichtenethiek.
De nutsethiek, gebaseerd op het utilarisme van Jeremy Bentham (Engels filosoof 1748-1832), gaat ervan uit dat gedrag bepaald wordt naar haar uitkomsten. De uitspraak van de bankier van Barclays kan in dat licht gezien worden. Het gaat bij de nutsethiek om prestaties, targets,onderlinge competitie en om resultaten, schrijven Van Staveren en Van Tilburg.
De andere ethiek waarop het gedrag van de top bij banken berust is de plichtenethiek. Deze ethiek is gebaseerd op de ethiek van Imanuel Kant, die er kort gezegd op neer komt dat niet de resultaten van gedrag bepalend zijn maar dat het juist gaat om de uitgangspunten. In die ethiek gaat het erom dat de mens niet als middel maar als doel gezien moet worden. In de economische wereld komt die ethiek tot uiting in regels, voorschriften, gedragscodes en een bankierseed, die gedrag beperken.
Uit het onderzoek van Van Staveren en Van Tilburg, komt naar voren dat er een grote kloof is tussen de ethiek, die het gedrag van de topbankiers bepaald en de ethiek, die leidend is in het denken van de gewone bankmedewerkers en de samenleving als het om banken gaat,Bij die laatste groep staat de zorgethiek centraal, die komt voort uit de deugdenleer van Aristoteles. Het gaat daarbij om het verantwoordelijkheid nemen voor menselijke relaties. De zorgethiek uit zich in door aandacht voor lange termijn klantenbelang en het elkaar aanspreken op onverantwoordelijk gedrag. De onderlinge relaties tussen mensen staan centraal bij deze ethiek.
Het zal duidelijk zijn dat er veel spanning is tussen mensen, die zich in hun gedrag baseren op de nutsethiek aan de ene kant en zij die de zorgethiek centraal stellen aan de andere kant.
Nu zou den we de schuld kunnen geven aan Jeremy Bentham, maar ik denk dan Bentham, de uitspraak van de Barclays bankier niet op prijs gesteld zou hebben. Het werk van Bentham was vooral gericht op het bestrijden van onrechtvaardigheid en corruptie, ook in zijn dagen al een probleem.

Zondagse theorie
Hoe zit het dan met die ethiek, inhoeverre bepaalt ethiek het gedrag.Chris Argyris en Donald Schön werpen licht op deze zaak. In hun boek “Action learning” laten ze zien dat het gedrag van mensen bepaald wordt door wat zij noemen “theory in use”. De gebruikstheorie. Daarnaast hebben mensen an “espoused theory” Die ik voor het gemak maar vertaal met “zondagse theorie”. Dat is de theorie of het concept dat we gebruiken om onszelf aan anderen te laten zien. De gebruikstheorie houden we verborgen, die laten we liever niet zien.
Volgens Argyris en Schön leren we als we de gebruikstheorie zichtbaar krijgen en daarover met elkaar in geprek gaan.
Dat is het mooie van het rapport van Van Staveren en Van Tiburg, zij tillen de gebruikstheorievan de top bankiers boven water. Als we Argyris en Schön volgen helpen een eed en aangescherpte regels daar niet tegen, die worden gemakkelijk de zondagse theorie, waarachter de gebruikstheorie schuilgaat. Het helpt om intensief in gesprek te zijn en te reflecteren op het eigen gedrag in het licht van de zondagse theorie. Bronwyn Fryer doet  daar  in een artikel in de Harvard Business Review van maart 2007 een aantal boeiende aanbevelingen voor

Belangrijke mensen
Haar aanbevelingen komen er op neer dat je ervoor moet zorgen dat er mensen om je heen zijn, die je kritisch durven aanspreken. Zorg ook dat je daar tijd voor hebt of tijd voor neemt. Een belangrijke mogelijke persoon die je kritisch kan volgen is je moeder volgens Fryer. Stel jezelf de vraag wat zij ervan zou zeggen als ze alles wist wat je deed en dacht. En, je kunt dat natuurlijk ook voorleggen aan je moeder. Daarnaast raadt Fryer aan te zorgen voor een betrouwbare kritische gesprekspartner in je organisatie, één buiten je organisatie en een echte onafhankelijke raad van comissarissen of raad van toezicht. Het is belangrijk dat zij allen je kunnen en durven toetsen op de waarden waarvan je zegt dat ze belangrijk voor je zijn.Fryer illustreert dit aan de hand van twee Amerikaanse presidenten. Franklin D.Roosevelt, die zich wel kritisch liet bevragen en George W. Bush, die dat juist niet deed. Roosevelt bracht veel meer tot stand dan Bush stelt Fryer.
De oproep van de minister president en de bankeneed zullen weinig effect sorteren als de ethiek niet regelmatig onderwerp van gesprek wordt in contacten met de top van de banken, als de verschillende ethieken en hun betekenis voor gedrag niet serieus aan de orde komen. Het kritsch kijken naar de gebruikstheorie van de bankiers is daarbij noodzakelijk