Een moreel kompas

De ontwikkeling van een moreel kompas begint al vroeg in je leven en gaat door tot je moreel zelfsturend bent geworden. Als de ontwikkeling te vroeg stopt kun je al je vaardigheden compleet hebben, maar het morele kompas dat je moreel zelfsturend maakt ontbreekt dan. Wat kun je er aan doen om te zorgen dat mensen aan de top moreel zelfsturend zijn?

Mijn oma
Een gewone middag, ik denk ergens in 1962. Ik zat in het laatste jaar van de basisschool. Met mijn moeder was ik op bezoek bij mijn oma. Dat was bijzonder op een doordeweekse dag. Meestal waren we er in een weekend en waren mijn broertjes en mijn vader er ook. Maar nu was ik alleen met mijn moeder en had mijn oma, waar ik dol op was, alle aandacht voor mij. Het was fijn dat mijn oma altijd zo goed luisterde. Ze vond het leuk als wij onze verhalen vertelden. Ook deze keer had ik weer een verhaal. Ik had me er in de trein al op verheugd het aan mijn oma te vertellen. In de klas hadden we een hevige ruzie tussen de meester en de Dik Trom van onze klas meegemaakt. Zijn geklier had de meester zijn zelfbeheersing doen verliezen. Dat had geleid tot een achtervolging in de klas tussen de bankjes door. Het had wel een beetje geleken op een echte scene uit een boek van Dik Trom. Hoewel het best spannend was geweest, hadden wij, de andere kinderen, er ook van genoten. En ik popelde om het aan mijn oma te vertellen. We zaten nog maar net in de knusse zitkamer of ik stak van wal. En toen schrok ik vreselijk. Ik herinner me het moment, nu meer dan 50 jaar later, nog heel goed. Mijn oma werd heel boos. Ze werd boos omdat ik het een leuk verhaal vond. Zij vond het helemaal niet leuk. Pesten was niet leuk, ook niet als de meester het object van pesten was. Ze sprak mij streng toe. Het hele bezoek aan mijn oma werd erdoor bedorven. Ik raakte mijn beduusdheid niet zomaar weer kwijt. De jaren erna is er nooit meer een woord over gerept, maar ik heb er nog vaak over nagedacht en ik weet zeker dat het voorval van betekenis is geweest voor de ontwikkeling van mijn ethisch besef. Of mijn oma het ook zo bedoeld heeft heb ik haar nooit gevraagd en ik kan het haar ook niet meer vragen. Ze overleed toen ik 19 jaar was.

Kohlberg
Lawrence Kohlberg, een psycholoog, heeft zich bezig gehouden met de ontwikkeling van de moraal bij mensen. Willem Verhoeven noemt het in zijn boek Managen met moraal de ontwikkeling van een moraal kompas. Die ontwikkeling van dat kompas begint al vroeg in je jeugd. De ontwikkeling van dat kompas kan lang doorgaan. Kohlberg onderscheidt zes opvolgende stadia in die ontwikkeling. Een paar belangrijke kanttekeningen daarbij zijn dat je volgens Kohlberg geen stadium kunt overslaan. Een ander is dat er geen weg terug is. Als je eenmaal het hogere stadium bereikt hebt val je niet meer terug naar eerdere stadia van ontwikkeling. Dat is een prettige gedachte (Browyn Fryer denkt er helaas anders over). Aan de andere kant is het heel moeilijk, zo niet onmogelijk, te begrijpen hoe het zit met de niveaus, die meer dan één niveau boven dat van jou zitten.

Ontwikkelstadia en drie ethieken
De drie ethieken, die Irene van Staveren onderscheidt, in de bankenwereld kunnen met enige fantasie goed aan de ontwikkelstadia van Kohlberg gekoppeld worden. De nutsethiek past goed bij de eerste stadia van ontwikkeling. Dat zijn de fasen die gericht zijn op het eigenbelang. De niveaus 2 en 3 passen goed bij de plichtenethiek en de niveaus 5 en 6 tenslotte passen goed bij de zorgethiek, door Verhoeven het niveau van de morele zelfsturing genoemd. Bronwyn Fryer besteedt in haar artikel The Ethical Mind in de Havard Business Review ook aandacht aan de ontwikkeling van het morele kompas. De kinderjaren spelen daar een belangrijke rol in. Maar zij wijst er ook op dat het in de ontwikkeling van managers vaak geheel ontbreekt. Mensen die worden opgeleid voor een ambacht als arts, advocaat, leraar, moeten vaak lange praktijkstages doen alvorens ze zelfstandig een beroep kunnen uitoefenen. In die stage leren mensen ook wat de belangrijke normen en waarden zijn en wat ethisch handelen betekent. Ik ken de opleiding voor rechters van nabij en weet hoe in de opleiding tot rechter veel aandacht is voor de vraag hoe oordelen tot stand komen. Eerst doe je dat onder toezicht en stap voor stap mag je het alleen en zelfstandig doen.

De mens terug in de opleiding
Toen ik bij de PTT ging werken in 1978, maakte ik nog kennis met het laatste staartje van de Hogere Post Opleiding, een vierjarige HBO opleiding die voorbereidde op een leidinggevende functie bij de Post. We maakten er grapjes over in die tijd. Je leert er Frans spreken en met mes en vork eten, zeiden we gekscherend tegen elkaar. We waren ook blij dat het werd afgeschaft. Een gewone HBO opleiding of een diploma van een universiteit waren ook voldoende om voor een managementfunctie bij de Post in aanmerking te komen. Maar dat met mes en vork eten had ook iets te maken met de mores van het bedrijf leren kennen, leren wat wel past en wat niet past. Je moreel kompas werd ook ontwikkeld. Petriglieri en Petriglieri schreven in een uitgebreid paper aan het begin van dit jaar hoe managementopleidingen gereduceerd zijn tot het overdragen van een skillset. De mens is uit de opleidingen verdwenen. Om een ethisch kompas te ontwikkelen is het essentieel om de mens weer terug te brengen in de opleidingen voor managers. En trouwens ook om het basis onderwijs te zien als meer dan alleen maar goed leren rekenen en lezen.  Hoe geef jij invulling aan die uitdaging?