Vragen die afhankelijk maken

Het belang van participatie in de samenleving wordt steeds belangrijker. Participatie is pas participatie als je echt samenwerkt. Dat lukt alleen maar als partijen die zelfsturend zijn vanuit die zelfsturing tot afspraken met elkaar komen. Dat is wat anders dan de ander als jouw instrument inzetten. Vragen stellen is een belangrijk middel om mensen te helpen tot zelfsturing te komen. Er zijn echter ook vragen die niet zijn wat ze lijken, het zijn wolven in schaapskleren.

Het belang van zelfsturing
De dynamiek en de complexiteit in de samenleving maken het steeds belangrijker dat mensen zelf verantwoordelijkheid nemen. Op eigen benen staan, zelf keuzes kunnen maken ten aanzien van de uitdagingen die je tegen komt zijn essentieel voor een gezonde, vitale samenleving en een gezond, vitaal bedrijf. Daar hoort ook bij dat je in staat bent samen te werken en samen te leven met andere mensen. Je autonomie wordt begrensd door de autonomie van anderen. Dat betekent wederzijdse afhankelijkheid. Normen en waarden bieden houvast in het vorm geven aan die wederzijdse afhankelijkheid. Een coachende manier van leidinggeven helpt mensen onderzoeken zodat het bewustzijn zich ontwikkelt, daarmee worden mensen uitgedaagd om zelf verantwoordelijkheid te nemen.

De vraag
De coachend leidinggevende heeft daarbij als belangrijk instrument de vraag tot zijn of haar beschikking. Socrates heeft ons al het belang van de vraag laten zien. In zijn dialogen, door Plato beschreven, is de vraag een essentieel instrument in het zoeken naar de waarheid. In het zoekproces naar de waarheid volgen vragen elkaar op en wordt de ander, door vragen, gestimuleerd om te onderzoeken wat klopt en wat niet klopt, hoe betrouwbaar waarnemingen en de daaruit ontstane beelden en oordelen zijn. Mijn collega Willem Verhoeven schreef een boek over vragen stellen, “De Kunst van het vragen stellen”. Op de achterflap van dat boek schrijft Verhoeven: ”We leven in een wereld, die antwoorden belangrijker vindt dan vragen. We zitten liever niet met vragen, want we willen niet twijfelend en wankelmoedig overkomen. We willen antwoorden, want die verschaffen ons zekerheid ook al is het vaak schijnzekerheid.
Antwoorden zetten een punt, sluiten processen af, beëindigen acties en zetten de zaak stil. Vragen daarentegen richten de aandacht, mobiliseren energie, zetten aan tot actie en brengen de zaak in beweging.”
Vragen richten de aandacht en zetten mensen zelf aan het denken. Vragen helpen ook om samen de aspecten van een vraagstuk te overzien en vragen helpen om inzicht te krijgen in elkaars acties. Vragen zorgen ervoor dat je met elkaar bekend wordt.
In het hierboven genoemde boek gaat Verhoeven uitgebreid in op de soorten vragen die er te stellen zijn en wat het effect is van die vragen. Open vragen zijn heel geschikt om het denkproces te stimuleren. Gesloten vragen doen het tegenovergestelde.

Wolf in schaapskleren
Er zijn ook vragen die eigenlijk geen vragen zijn, zegt Verhoeven, niet zelden is een vraag een wolf in schaapskleren. Verhoeven noemt de volgende vormen:

1. Instructies en bevelen verpakt in een vraag. Het is een vraag als: zijn we nou onderhand klaar? Dat is het verpakte “bevel”: opschieten!
2. Dan zijn er de suggestieve vragen, dat zijn meningen verpakt in een vraagvorm. Dat zijn de vragen waarmee je de ander jouw mening wilt laten bevestigen.
3. Er zijn ook vragen die een verwijt verborgen houden zoals de vraag: ”wat kost dat wel niet?” Dat is de verpakking voor de mededeling dat je iets te duur vindt.
4. De laatste wolf in schaapskleren is de hypothetische vraag.  Vragen als: “wat zou jij doen als je in mijn schoenen stond..?” Met zo’n vraag wil je je mening bevestigd krijgen.

Wolven en groepen
De wolven in schaapskleren worden gevaarlijker als ze in publiek gebruikt worden. Als er één of twee mensen antwoorden op een suggestieve vraag, dan volgen anderen zeer gemakkelijk dat antwoord. Cialdini heeft in zijn theorie over beïnvloeden laten zien hoe dat werkt. De wolf in schaapskleren haalt dan geesten uit de fles, die meestal te eigen bate worden aangewend. De wolf schept met deze vragen een grote afhankelijkheid. Hij ontneemt mensen hun zelfsturing.
Op de avond van 19 maart, de avond van de verkiezingsdag, was goed zichtbaar welk effect het stellen van de verkeerde vragen werkt. Het waren vragen in het belang van de vragensteller, niet in het belang van de mensen aan wie de vragen gesteld werden. Deze werden met deze vragen uitgelokt hun ziel aan de duivel te verkopen. Ze lieten zich afhankelijk maken en gaven hun zelfsturing uit handen. Ze deden dat aan iemand, die ze juist suggereert dat ze door op hem te stemmen weer sturing over hun eigen leven krijgen, iets waar veel mensen naar hunkeren in een samenleving waarin ze het gevoel hebben gekregen marionetten te zijn.

Open vragen
Om mensen het gevoel van regie over de eigen omgeving weer terug te geven zijn open vragen noodzakelijk. Open vragen die het zoekproces vormgeven, waarmee mensen weer samen ontdekken hoe ze zelfsturend kunnen zijn. Daar past niet bij dat politici met de eigen antwoorden op zak, mensen via vragen naar hun antwoorden leiden. Open vragen stellen betekent samen zoeken, echt samen zoeken, tot bewustzijn komen en verantwoordelijkheid nemen. Als je dat serieus wilt doen kan het lezen van “De kunst van het vragen stellen” en het je trainen in het stellen van de goede vragen een belangrijke bijdrage leveren.