Verantwoordelijkheid nemen en leren

Het is weer de tijd van goede voornemens, een algemeen probleem is dat het vaak bij voornemens blijft. Toch is het de moeite waard om voornemens om te zetten in concreet handelen. Niet alleen om je doelen te realiseren, maar ook omdat je van handelen veel kunt leren.

De weg naar de hel
Rond de jaarwisseling ontkom ik er niet aan. Al die voornemens en dan vooral het feit dat het bijna altijd bij voornemens blijft. Het denken daarover laat me niet los. En altijd schiet de uitspraak van mijn moeder dan door mijn hoofd. ”De weg naar de hel is geplaveid met goede voornemens”. Mijn moeder zei dat vaak als mijn broers of ik weer eens beloofden dat we straks of morgen de boodschappen zouden gaan doen, huiswerk maken, de rommel opruimen en ga zo maar door. Het klopte wel wat mijn moeder zei. We maakten maar zelden onze belofte waar. In hoeverre het feit dat mijn moeder met haar uitspraak  al liet merken dat ze niet zulke hoge verwachtingen had weet ik niet. Mijn moeder wilde altijd graag dat wij direct de handen uit de mouwen staken, gewoon doen, niet uitstellen. Enkele jaren geleden schreef collega Willem Verhoeven in zijn boek: “De herwaardering van het doen” hoe wij uitstellen tot kunst verheven hebben. We maken plannen, we schrijven beleid, we stellen commissies in en zo wordt er veel papier geproduceerd. Papier dat ons doeltreffend van onze verantwoordelijkheid scheidt. We denken dat er iets gebeurt en dat klopt ook wel, maar wat er gebeurt is geen oplossing voor het probleem dat we aanvankelijk opgelost wilden hebben. Integendeel, de oplossing wordt vaak een nieuw probleem op het moment dat we worden geconfronteerd met de noodzaak het te gaan uitvoeren. Al het denken, praten en schrijven leiden er gemakkelijk toe dat het echte probleem uit beeld verdwijnt.

Voorbeeld
Laatst hoorde ik daar een prachtig voorbeeld van in een organisatie met veel vestigingen. In die organisatie is in de loop der jaren door verdere professionalisering de rol van de stafafdelingen belangrijker geworden. Werden problemen vroeger vaak aangepakt en opgelost op vestigingsniveau, nu worden problemen gemeld aan het hogere management. Die zetten de staf aan het werk en dan, na verloop van tijd, wordt de door de staf bedachte oplossing als nieuw beleid gepresenteerd. De vestigingsmanagers herkennen vervolgens maar zelden wat de relatie is met het maanden geleden door hen gemelde probleem. Ze ervaren vervolgens de noodzaak met het nieuwe beleid te gaan werken als een nieuw probleem. Uiteindelijk is het gevolg dat het oorspronkelijke probleem blijft bestaan. Nu is de handen uit de mouwen steken helaas ook geen garantie dat er iets verandert. Maar de handen uit de mouwen steken biedt je in elk geval de mogelijkheid tot betere inzichten te komen. Inzichten, die je niet gekregen zou hebben als je op die handen was blijven zitten of als je, zoals in het voorbeeld hierboven genoemd, het denken al dan niet gedwongen aan anderen had uitbesteed.

Een nieuwe koers
Recent kreeg ik een artikel uit de NRC onder ogen. Het is een artikel dat gaat over een een zwaar teleurgestelde corruptiebestrijder uit Italië. Hij stak de handen uit de mouwen. Hij beperkte zich niet tot voornemens en plannen. Nu heeft hij er de brui aan gegeven omdat al zijn inspanningen niet leiden tot een afname van de corruptie. Zijn eigen analyse is dat hij wel handelt, maar dat hij met de verkeerde dingen bezig is. Hij dweilt om het zo eens te zeggen met de kraan open. En op die manier heeft doen geen zin. Als je doet is het wel belangrijk om met de goede dingen bezig te zijn. Gherardo Colombo constateert somber dat magistraten artikel 3 van de Italiaanse grondwet niet kunnen toepassen. En dat artikel luidt: “dat alle mensen gelijk zijn voor de wet”. Colombo heeft tot zijn frustratie moeten ontdekken dat dit niet het geval is. Als je rijk bent of een hoge positie bekleedt geldt dat artikel niet voor jou. Hij schrijft erover in zijn boek “Sulle regole”. In het Nederlands betekent dat “Over regels” (NB: het boek is net vertaald in het Engels). In het boek maakt Colombo onderscheid tussen verticale en horizontale samenlevingen. De Italiaanse is een verticale en in een verticale samenleving zijn regels en wetten bedoeld als instrument van de macht om onderdanen in het gareel te houden. Daartegenover stelt Colombo de horizontale samenleving waar de wet functioneert als ordeningsmechanisme tussen gelijkwaardige burgers. En, is zijn conclusie, als je corruptie bestrijdt in een verticaal georganiseerde samenleving span je het paard achter de wagen. Zijn strijd tegen corruptie leidde er slechts toe dat de wetten zo werden aangepast dat de mensen aan de top er nog minder door geraakt kunnen worden. In de verticale samenleving is democratie hetzelfde als meeste stemmen gelden. Als je 51 % van de stemmen haalt kun je iedereen je wil opleggen. Wat Berlusconi deed is daar het voorbeeld van.

Verantwoordelijkheid nemen
Toch was het handelen van Colombo niet voor niets. Hij heeft ervan en erdoor geleerd en hij heeft zijn acties nu gericht op het bewerkstelligen van een beweging van een verticale democratie naar een horizontale democratie. En de kern daarvan is, zegt hij, dat mensen zich gaan realiseren dat zij zelf verantwoordelijk zijn voor het algemeen belang. Dat het niet de staat of iets anders abstracts is wat daarvoor zorgt. Colombo reist daartoe nu het land door om onvermoeibaar het gesprek aan te gaan met jongeren en hij heeft er geloof in dat zijn missie uiteindelijk tot resultaat gaat leiden.
Het verhaal van Colombo laat ons zien dat handelen op z’n slechtst leidt tot het ontstaan van meer en scherper inzicht. Om het zo maar eens te zeggen: je leert ervan. Als Colombo alleen beleidsnotities had geschreven en met ambtenaren en juristen had vergaderd, had hij niet ontdekt wat hij nu ontdekt heeft en had hij niet geleerd wat hij nu leerde. Handelen is een belangrijk voorwaarde voor leren. Leren door handelen hoort bij een horizontale democratie. In een verticale democratie is het voldoende om uit boeken te leren en om te werken met tweedehands kennis zoals Joseph Kessels dat noemt. Goede voornemens houden je makkelijk gevangen in tweedehands kennis. Handelen leidt tot eerstehands kennis en die eerstehands kennis zorgt ervoor dat je doelgerichter kunt gaan handelen. Goede voornemens worden een weg naar de hel als er geen handelen aan gekoppeld is.