Reflecteren essentieel voor ontwikkeling

Je hoort vaak zeggen dat je leert van ervaring maar volgens de beroemde pedagoog Dewey klopt dat niet, je leert alleen maar van het reflecteren op ervaring. Reflectie is essentieel als je wilt leren, ontwikkelen en groeien.

Zien wat je wilt zien
In het liedje The Boxer zingen Simon en Garfunkel “Still a man hears what he wants to hear”. Het is een zinnetje dat duidelijk laat zien dat onze gedachten, onze dromen en onze herinneringen bepalen wat we waarnemen. We zien wat we willen zien. Al het hersenonderzoek dat de laatste jaren gedaan wordt toont aan dat ons brein zonder bewust ingrijpen van onze kant veel van ons handelen stuurt. Hersenonderzoeker Dick Schwaab heeft het boek, waarin hij de resultaten van hersenonderzoek publiceert, zelfs de titel meegegeven “We zijn ons brein”. Allerlei denkbeelden, vooronderstellingen, maar ook waarden zijn diep in ons verankerd en bepalen hoe we naar de wereld kijken en hoe we in de wereld handelen. We zeggen dat we door ervaring leren. En na een mislukking zeggen we vaak: nou, ik heb er in elk geval van geleerd. Dat zeggen we trouwens liever tegen iemand anders, die voegen we toe: als je er maar iets van geleerd hebt. En ik heb in mijn leven al vaak het zinnetje gehoord dat begint met “Een ezel….”en dan was de boodschap dat ik nog dommer was dan een ezel. Aan dat oordeel was ik al spoedig gewend. De eerste keer klonk het nog erg vervelend, maar op een gegeven moment wordt het bijna zoiets als een geuzennaam. Je trekt in elk geval aandacht en het is zo af en toe best leuk om in de belangstelling te staan. Als het niet positief is, dan maar negatief.
Volgens de bekende onderwijs pionier John Dewey leren we helemaal niet van ervaring. We leren alleen van ervaring als we in staat zijn er op te reflecteren. Dat reflecteren is enorm belangrijk.

Supervisie
Toen ik nog werkte als opleidingsfunctionaris bij Aluminium Delfzijl en ik twijfelde over de mij aangeboden baan als medewerker Vorming en training bij PTT Post, sprak ik met mijn Hoogovencollega’s over die twijfel. Ze moedigden mij aan om de overstap naar PTT te maken. De opleiding die je daar krijgt krijg je nergens, zeiden ze. En ze hadden gelijk. Ik ben de PTT er nog dankbaar voor. Naast tal van trainingen kreeg ik ook de kans om 25 supervisie bijeenkomsten te hebben. Ik had ook nog eens geluk: ik mocht met Henri Zier mijn supervisie doen. Henri Zier is de schrijver van het boek “Voor het eerst supervisie”. Wat heb ik veel geleerd van al die ochtenden dat ik al vroeg bij hem op z’n studeerkamer zat. Ik deed de supervisie voor ik naar kantoor ging. Dus ik zat ’s morgens om 7 uur al bij hem aan de koffie. Henri luisterde naar al mijn verhalen, verhalen over mijn leven, over mijn werk en na elke bijeenkomst maakte ik een verslag van het gesprek wat we gehad hadden. Ik schreef mijn eigen verhaal nog een keer op. Wat ik opschreef week af van wat ik verteld had. Het vertellen had iets veranderd aan mijn verhaal. Conclusies werden anders, inzichten hadden zich verdiept en ineens zag ik verbanden. In een volgende bijeenkomst was het verslag de basis voor een gesprek. Henri stelde mij er vragen over. Hij stemde met mij af wat belangrijke waarden voor mij waren en legde die dan naast de dingen die ik vertelde.

Schrik
Ik weet nog hoe ik schrok toen hij me zo in de spiegel liet kijken en ik mezelf zag als iemand die gelijkwaardigheid erg belangrijk vond, maar tegelijk de wereld indeelde in mensen die deugden en mensen die niet deugden. Ik was voortdurend bokken van schapen aan het scheiden. Ik plakte etiketten dat het een aard had en dat was juist iets waar ik zo tegen was. Ik ontdekte hoe dat etiketten plakken mijn waarneming belemmerde. Ik zag wat ik wilde zien, ik hoorde wat ik wilde horen en wat ik hoorde en zag bevestigde mijn vooroordelen. Ik kon wel door de grond gaan. In Henri’s interventies hoorde ik echter geen oordeel. Hij hielp mij wel de weg op naar een betere waarneming. Hij let me zien hoe ik door die vooroordelen heen kon kijken. Hoe ik vaardigheden die ik had daar effectief voor kon gebruiken en hoe de vooroordelen kleiner werden door dat ook daadwerkelijk te doen. Al die verslagen, die ik van de gesprekken met Henri Zier gemaakt heb, bewaar ik nog en het maken van verslagen heb ik de eerste jaren van mijn loopbaan bij PTT voor mezelf voortgezet in de vorm van een dagboek. Ook daar heb ik nog een hele stapel van. Reflecteren op ervaring om er zo wat van te leren en uit de ezelrol te blijven.

Ijsberg
In het boek Reflecteren en professionele ontwikkeling gebruikt Willem Verhoeven de metafoor van de ijsberg van David McClelland. Een model met boven de waterlijn kennis en vaardigheden. Dat zijn de waarneembare aspecten bij mensen. Onder de waterlijn zitten sociale rollen, zelfbeeld en identiteit, eigenschappen en drijfveren. Dat zijn de aspecten die je veel moeilijker kunt zien. Dat is moeilijk voor jezelf maar ook voor anderen. Je moet naar binnen kijken om ze goed te kunnen waarnemen. Als het gaat om competentieontwikkeling zijn de aspecten boven de waterlijn redelijk makkelijk aan te pakken. De aspecten onder de waterlijn zijn moeilijker te raken.
Hoe complexer een functie is, hoe meer de aspecten onder de waterlijn bepalend zijn voor het succesvol zijn in een functie. Als je in leiderschap succesvol wilt zijn, als je je in leiderschap wilt ontwikkelen, dan is het belangrijk om daar aangrijpingspunten voor ontwikkeling te vinden.
Om dat te kunnen doen is het belangrijk om te reflecteren. Dat kun je zelf doen, maar dat is niet gemakkelijk. Dat lijkt een beetje op zelf  je rug krabben als je daar jeuk hebt. Je kunt dan beter iemand anders vragen je te helpen. Een coach inzetten kan een effectieve manier zijn om meer de diepte in te gaan in een reflectieproces. Iemand vragen aan je laten stellen kan erg behulpzaam zijn bij het je bewust worden van zaken. Behalve een coach kunnen collega’s en leidinggevenden je daar ook bij helpen. Het is dan belangrijk dat ze geleerd hebben om goed vragen te stellen. Vragen helpen bij het je bewust worden van essentiële zaken, die je anders gemakkelijk over het hoofd ziet.
In zijn boek het “Het slimme onbewuste” laat Ap Dijksterhuis zien hoeveel van ons handelen niet gebaseerd is op bewuste keuzes en Malclom Gladwell laat in zijn boek Blink zien hoe dat soms tot zeer effectief gedrag leidt, maar soms ook tot gedrag met dramatische gevolgen. Gladwell moedigt ons aan om tijd te nemen om even stil te staan, om even te reflecteren. We kunnen daarmee onze intuïtie verbeteren en zorgen dat we nog effectiever worden in ons leiderschap.