De laatste tijd horen en lezen we weer regelmatig over ministers, die niet “in control” zijn. Maar ook toezichthouders, commissarissen en CEO’s hebben regelmatig het nakijken. Dat gebeurt helemaal in situaties waarin spelletjes worden gespeeld. Mintzberg beschrijft welke politieke spellen er gespeeld worden in organisaties. Spellen die het “in control” zijn moeilijk maken.
Meer control
Minister Hennis heeft juist voor het zomerreces van de Tweede Kamer, van diezelfde Kamer te horen gekregen dat ze haar gezag meer moet laten gelden bij haar eigen departement. Ze moet weer “in control” komen, zegt de Kamer. Mevrouw Hennis is niet de eerste bewindspersoon, die met haar departement lijkt te worstelen. De parlementaire enquête rond de woningbouwcorporaties, het vertrek van de vorige staatssecretaris van Financiën en vele andere zaken laten zien dat dit een probleem is waarmee in grote organisaties geworsteld wordt. Het niet of onvoldoende “in control” zijn is iets wat meer bewindspersonen, toezichthouders, commissarissen en zelfs CEO’s overkomt.
Politieke spellen
Het valt ook niet altijd mee om “in control” te zijn. Mintzberg laat dat goed zien in zijn boek “Power in and around organizations”. In dat boek beschrijft hij ook alle politieke spellen die je tegenkomt in een organisatie. Spellen om zich aan macht te onttrekken of spellen om toegang te krijgen tot macht.
- Zo heb je “oproerigheid spellen”. Het zijn spellen, die je tegenkomt in de uitvoeringsfase van een besluitvormingsproces. De uitvoerder probeert zich daarmee te onttrekken aan wat hoger in de hiërarchie besloten is. Soms nemen deze spellen de vorm van massa actie aan. Mensen gaan demonstreren of staken.
- Er zijn ook spellen om deze oproerigheid te counteren. Dat zijn strengere straffen, de strafkans vergroten of de afstemming verbeteren. Alleen dat laatste werkt, stelt Mintzberg. Ga met uitvoerders in gesprek en bereik overeenstemming over visie, waarden en normen. Helaas zijn we geneigd vaker strengere straffen en een grotere pakkans in te zetten. Volgens Mintzberg vergroten die meestal het probleem.
Er zijn ook spellen om een machtsbasis op te bouwen.
- Zo heb je het sponsorspel: verbind je aan een machtige persoon, die voor je vecht of je de hand boven het hoofd houdt
- Het verbondspel: het aangaan van een verbinding met collega’s, het zoeken van supporters voor je standpunt.
- Het empirebuildingspel: dat zie je als functionarissen afdelingen verzamelen en deze zelfs opslokken in hun afdeling. Ze worden baas van iets groters en krijgen zo meer macht.
- Het budgetteringsspel: meer vragen dan je nodig hebt, meer mensen, meer middelen. Overvragen en slack (verspilling) creeëren. Mintzberg schat in dat in grote organisaties 20 tot 25 % van de totale uitgaven op deze manier gegenereerd wordt.
- Het deskundigheidsspel: dat is een spel wat wordt gespeeld door een beroep te doen op deskundigheid of daaraan tegenovergesteld een beroep te doen op het feit dat je er niets van weet. In beide gevallen kan zo’n opstelling je macht bezorgen.
- Het “lording game” is het spel waarbij legitieme macht op niet legitieme wijze gebruikt wordt. Je krijgt dan de baas spelen omdat jij het hart op de juiste plaatst hebt, de situatie beter kent, omdat je al zo lang in de organisatie werkt, omdat je beter opgeleid bent. Mintzberg verwijst hier naar Kanter(1977), die laat zien dat in situaties van beperkte reële macht, dit “de baas spelen” vaak de kop op steekt. Het leidt meestal tot klachten van ondergeschikten, waardoor de macht nog meer wordt ondergraven en als gevolg daarvan wordt er nog meer de baas gespeeld. De echte oplossing is ook hier: in gesprek gaan. Daarmee kan je uit de vicieuze cirkel komen.
Dan zijn er de rivaliteitsspellen zoals
- Het lijn-stafspel. Dit is het klassieke machtsconflict, formele autoriteit tegen specialistische kennis. Object van de strijd is het beheersen van de keuzes. De lijnmanager wil ruimte om te kunnen kiezen, de stafspecialist wil die ruimte daarentegen zoveel mogelijk beperken. De lijn-staf strijd bloeit op in tijden van verandering. Stafspecialisten spelen meestal de efficiencykaart. De lijnmanager brengt daar tegen in dat de stafspecialist de situatie niet kent en te beperkt denkt.
- Rivaliteit kan ook spelen tussen machtsblokken in een organisatie. Tussen HR en Control, tussen verkoop en productie, tussen marketing en control. Er zijn veel voorbeelden te noemen. Soms is er sprake van een winnaar, maar vaak sleept deze stijd zich eindeloos voort in een organisatie, met veel verspilling als resultaat.
Dan zijn er spellen om organisatorische veranderingen te bewerkstelligen
- Het strategische kandidatenspel. Als er een nieuw idee is stroomt er macht naar de ontwerper van dat idee toe. Meestal begint het met een nieuw idee, dat is de strategische kandidaat. Het is dan afwachten of en hoe er steun komt. Teveel steun is niet handig, dan breekt er een gevecht los tussen partijen over de vaag van wie de strategische kandidaat is. Wie mag er de voordelen van plukken. Daarna gaan er sponsors mee aan de slag, die hun strategische kandidaat goed verkopen of aanpassen om de steun van anderen te verwerven. Tenslotte wint één strategische kandidaat.
- Dan is er nog het “whistle blowing game”. Er wordt uit de school geklapt of gelekt naar buiten. Meestal gebeurt het door iemand die zich machteloos voelt.
- Een laatste spel dat door Mintzberg wordt benoemd is het zogenaamde “young turks” spel. Dat is het spel wat gespeeld wordt als een groep probeert een heroriëntatie op de basisstrategie van de organisatie er door te drukken. Vaak gaat het om mensen, die al op hoge posities zitten maar nog weinig formele macht hebben. Daarom treden ze buiten de legitieme kanalen. Er ontstaan clans waarbinnen van orthodoxie sprake is, vaak is er sprake van een ïdeologische sfeer en altijd is er sprake van een sterke betrokkenheid op de doelen van de organisatie. De organisatie stelt zich te weer tegen dit “young turks” game door leden van de clan in te lijven bij de status quo.
Wat er precies speelt bij het ministerie van defensie kan ik van deze afstand niet zien. Dat er bij departementen van alles speelt wat lijkt op de politieke spellen zoals Mintzberg die beschrijft is evident. Als je weet wat er aan de hand is en wat je wilt, kun je je interventies beter kiezen. Wees daarbij vooral op je hoede voor vicieuze cirkels.
