Leiderschap in de zwerm

Als het gaat over zelfsturing en organisaties zonder managers wordt vaak verwezen naar de zwerm. Het beeld dat wij allemaal wel kennen een zwerm vogels, acrobatische toeren uitvoerend tegen een blauwe lucht. Maar hoe zit het bij die vogels nu met leiderschap?

Zelforganisatie
De noodzaak en het belang van leiderschap staan voortdurend ter discussie. Zijn er eigenlijk wel leiders nodig, kunnen we niet zonder? Het gaat in die discussies ook vaak over het onderscheid tussen leiderschap en management. Managers moeten het helemaal ontgelden. Zij worden vaak gezien als de oorzaak van alle ellende. Als antwoord worden er hele managementlagen weggesneden uit organisaties. Mensen zijn in deze tijd zelfsturender, wordt er dan gezegd. Jonge generaties maken zelf wel uit hoe ze het doen, daar hebben ze geen manager of leidinggevende voor nodig. En bovendien is de samenleving zo dynamisch en complex dat nieuw leiderschap noodzakeijk is. Een beeld dat populair is als het gaat om het werken zonder managers of leiders is het beeld van een zwerm vogels. We hebben allemaal wel eens gezien hoe indrukwekkend het beeld is van een grote scherm vogels, die plotselinge draaien maakt, zich opsplitst en weer één geheel wordt. Adembenemend mooi als je de moeite neemt er eens goed naar te kijken en het lijkt ook ongelooflijk knap. Bij een formatie straaljagers, die aan het stuntvliegen is, houd je je hart nog wel eens vast en er gebeurt ook nog wel eens een ongeluk met dramatische afloop. Maar die vogels vliegen niet tegen elkaar aan, botsen niet tegen een boom of een gebouw en ook niet tegen elkaar. Als je onder zo’n groep staat zie je niet af en toe een vogel naar beneden vallen omdat er een botsing was met een andere vogel. Nu is het ook belangrijk om op te merken dat vogels niet altijd in die grote formaties vliegen. Gewoonlijk brengen ze hun dagen door in veel kleinere groepen, geïsoleerd of in paren. Als ze zich verplaatsen van hun slaapgebied naar het fourageergebied of voor de jaarlijkse vogeltrek, dan vliegen de vogels in een zwerm.

Afspraken
Het vliegen in een zwerm heeft een aantal voordelen, het spaart energie en het is ook veiliger. De vogels zijn beter beschermd tegen hun natuurlijke vijanden en vogels, die losraken van de zwerm worden ook makkelijker gepakt door een roofvogel. Hoe zorgen vogels er nou voor dat ze zo netjes in een zwerm vliegen. Een zwerm vogels kent een hoge mate van zelforganisatie. Dr. Charlotte Hemelrijk deed ondezoek naar hoe die zelforganisatie werkt. Om te beginnen vliegen alle vogels dezelfde kant op. Ze vliegen ook allemaal met dezelfde snelheid, een snelheid, die het mogelijk maakt bochten te maken van 90 graden. En ze vliegen in groepjes van ongeveer 7 vogels. Die vogels letten goed op elkaar. Uit ander onderzoek, bij duiven blijkt dat er ook bij vogels wel degelijk sprake is van hiërarchie, er zijn vogels, die de leiding hebben. Dat zijn vogels, die beter zijn in navigeren en ook vaak vogels, die sterker zijn. Daarbij is ook opgemerkt dat leiders elkaar afwisselen. Het lijkt erop dat een nieuwe leider het overneemt als de leider in charge vermoeid raakt.

Geven en nemen
Jesse Segers, hoogleraar aan de Antwerp Management School, gebruikt het voorbeeld van de zwerm om duidelijk te maken dat egodominant leiderschap niet meer past in deze tijd. Leiderschap is een proces van geven en nemen. Het gaat om het creëren van ruimte, ruimte waarin iedereen  zijn rol moet kunnen spelen en zelf ook keuzes moet maken die op dat moment in die rol noodzakelijk zijn. Dynamisch-complexe uitdagingen veronderstellen dat iedereen zijn inbreng doet en terzelfdertijd dat iedereen zichzelf een vraag stelt en groeit om het gepaste antwoord te zoeken.
En hoe leer je dat nou? Niet door te ontdekken hoe je de baas speelt, of hoe je je gelijk haalt. Maar door ervoor te zorgen dat mensen verantwoordelijkheid kunnen gaan nemen en zich gaan ontwikkelen. Door mensen te helpen op elkaar af te stemmen, naar elkaar te luisteren, elkaar feedback te geven. De leider faciliteert dat proces.
De zwerm kan niet zonder leiderschap, het is alleen ander leiderschap dan het leiderschap van de ridder op het witte paard, die  het land of de organisatie komt redden. Coachend leiderschap helpt je de vaardigheden ontwikkelen om dit leiderschap vorm te geven