Hoe leer je nieuwe gewoontes?

Bij de aanloop naar de presidentsverkiezingen in de VS valt één kandidaat nogal uit de toon. Bernie Sanders, uit het niets behaalde hij een overwinning op Hillary Clinton, de door de wol geverfde democratische kandidaat. Sanders doet eigenlijk nauwelijks mee aan het politieke spel. Hij laat zich niet verleiden tot uitspraken over andere kandidaten. Daar gaat het niet om zegt hij. Het gaat erom dat we bezig zijn met de echte problemen van de VS. Sanders doet mee aan het spel, waar anderen waarschijnlijk uit gewoonte wel aan meedoen. Hoe haal je mensen uit het spel waar ze al jaren inzitten, hoe ontwikkel je nieuwe gewoontes?

Ethiek
Februari 2015 kwam het eindrapport uit van een survey naar de bankcultuur door Irene van Staveren en  Rens van Tilburg. In dat eindrapport staat dat er bij banken sprake is van drie ethieken en die ethieken lijken een relatie te hebben met de  de drie subsystemen die door Bennis onderscheiden worden in een organisatie. Het systeem van de mensen aan de top, het systeem van de mensen die de processen inrichten en het systeem van de mensen die daadwerkelijk de diensten leveren.

Nutsethiek
Voor het subsysteem aan de top van de organisatie, de CEO en de andere mensen in de board en het management, staat de nutsethiek centraal. De nutsethiek is gebaseerd op het utilarisme, waarin gedrag wordt beoordeeld op haar uitkomsten in de financiële sector: wie het meeste geld verdient heeft, die heeft het goed gedaan. Dat stond volgens Van Staveren en Van Tilburg centraal bij de banken. Die ethiek was leidend voor het gedrag van de mensen aan de top. Dat betekende niet dat ze elke morgen de theorie van Jeremy Bentham, de bedenker ervan, bestudeerden. Hat betekende wel dat de mensen aan de top geleerd hadden om te lopen in het spoor wat op basis van deze ethiek werd uitgezet. En van mijn moeder leerde ik een versje dat als volgt gaat:

“Zet een haring in een kooitje
voer hem trouw met vogelzaad
En dan wed ik dat die haring nog gaat zingen op den duur
Want gewoonte, ja gewoonte is een tweede natuur”

Het gedrag wat hoort bij het toepassen van de nutsethiek bij een bank gaat er dus steeds dieper inzitten. Het wordt net zo iets als autorijden of fietsen. Het is niet gemakkelijk om die gewoonte te veranderen. Denk maar aan de klachten van rijinstructeurs over mensen die van hun vader hebben leren autorijden.

Plichtenethiek
Het subsysteem dat zich binnen en buiten de bank bezig houdt met de regels, de voorschriften en de procedures laat zich leiden door de plichtenethiek. In de plichtenethiek, die haar oorsprong vindt in het werk van Immanuel Kant, staan rechten en plichten centraal. Daar wordt niet gedacht in gevolgen maar in of je het wel op de goede manier doet. En ook hier hebben we weer te maken met mensen, die in dat denken zijn opgegroeid en opgevoed. En ook hier geldt weer het is moeilijk om uit dat patroon te komen.

Zorgethiek
En dan tenslotte de mensen in het subsysteem dat zich met uitvoering bezig houdt. Daar geldt de zorgethiek, een ethiek gebaseerd op het werk van Griekse filosoof Aristoteles. Bij deze ethiek gaat het om het verantwoordelijkheid nemen voor elkaar en de zorg voor anderen. En uit het onderzoek van Van Staveren en Van Tilburg blijkt ook dat mensen in de uitvoering zich door die ethiek willen laten leiden in hun gedrag. Maar in de dagelijkse praktijk lopen ze aan tegen besluiten en gedrag afkomstig uit de andere twee subsystemen, die hen dwingen dingen te doen en te werken met procedures waar ze zelf niet achter staan en waardoor ze zich zeer beperkt voelen.

Regels?
De veranderingen in de politiek en de banken worden afgedwongen door mensen die hun werk doen vanuit de plichtenethiek. Maar het gekke is dat ik in de colleges waar ik gisteren naar verwees nooit iets leerde over de kracht van regels in relatie tot gedragsverandering. Gedragsverandering en gedragsontwikkeling zijn het gevolg van interactie, intensieve interactie zelfs. Voor gedragsverandering is het belangrijk dat iemand wil veranderen. Veranderingen afdwingen leidt tot veel weerstand. In gesprek zijn leidt tot ruimte, tot zelf een weg ontdekken die bij jou past en in de richting van het gewenste doel gaat. Wat de banken betreft zou het belangrijk kunnen zijn de leidende ethiek onderwerp van gesprek te maken zodat mensen zich er bewust van worden. Om eens te kijken tot welke gevolgen gedrag gebaseerd op die ethiek leidt en dan te kijken wat je anders zou willen. Afspraken, echte afspraken in plaats van regels en procedures zouden daar het gevolg van moeten zijn. En dan natuurlijk regelmatig erop terugkomen.  Misschien leren we dan wel iets van wat we al lang weten