De leider als marionet van de groep

Het kiezen van de juiste leider bezorgt ons regelmatig hoofdbrekens. Welke criteria zijn belangrijk, wat bepaalt de keuze. Gianpiero Petriglieri, hoogleraar aan Insead, schreef er een boeiend artikel over en haalde daartoe een oude theorie van Freud van stal. Dat bracht mij ertoe nog eens bij Bion te rade te gaan.

Gedwongen
Op 17 augustus 1945 werd in Jakarta de onafhankelijkheid van Indonesië uitgeroepen door de latere president Soekarno. Het bijzondere is dat Soekarno de republiek niet geheel uit vrije wil uitriep. Diverse ooggetuigen maken melding van het feit dat hij door een groep jonge Indonesiërs gedwongen werd dit te doen. Deze geschiedenis schoot me te binnen tijdens het lezen van de laatste publicatie in de Harvard Business Review van Gianpiero Petriglieri (9 mei 2016). Hij begint zijn artikel met de stelling dat mensen die zich onder druk voelen staan in moeilijke tijden, graag voor minder rationele leiders kiezen.

Freud
Petriglieri baseert zich in zijn artikel op een oude theorie van Sigmund Freud, die hierover schreef in zijn boek Group psychology and the analysis of the Ego. In dat boek legt Freud uit hoe het komt dat groepen vaak niet op zoek zijn naar de leider met het meest realistische en rationele beeld van de werkelijkheid.  Nee, in veel gevallen, vooral in die gevallen waarin groepen onder druk staan en angst ervaren, kiezen ze voor de leider die het beste hun wens of droom uitdraagt. Het gaat niet om rationeel oordeelsvermogen, maar om het kunnen verwoorden van een wens een droom. En, zegt Freud, je kunt een groep alleen maar goed begrijpen als je ziet wie de groep als leider gekozen heeft. In de keuze van hun leider laat de groep haar ware aard zien. Deze theorie van Freud bracht mij ertoe nog eens bij een andere psychoanalyticus te rade te gaan.

Bion
Ik bedoel Wilfred Bion, een Brits psychoanalyticus, volgens sommigen zelfs de belangrijkste na Freud. Bion deed onderzoek naar groepen. Hij deed veel waarnemingen in zijn tijd als officier in het Britse leger gedurende de Tweede Wereldoorlog. Volgens Bion zijn er in groepen altijd twee tendensen te onderscheiden. De ene is de tendens om te werken aan de uitvoering van de primaire taak van de groep. De andere tendens is juist een tendens om het werken aan de primaire taak te vermijden. Die tendens om het werken aan de primaire taak te vermijden ontstaat in een onbewust proces dat optreedt als de groep tegen moeilijk op te lossen problemen aanloopt of als er sprake is van conflicten binnen de groep. Bij die tweede tendens, ook wel een basisaanname genoemd, is het gedrag van de groep erop gericht angsten en interne conflicten te vermijden. Die tweede tendens is gebaseerd op fantasieën die we over groepen hebben. Dan zie je groepen onbewust hun taak in het primaire proces verlaten en er ontstaan beelden met betrekking tot een geheel ander doel waarom de groep een groep is.

“Alsof” doelen
Dan ontstaan volgens Bion de “alsof” doelen. Deze ”alsof” doelen leiden gemakkelijk tot een het elkaar versterken van individuele valenties en volgens Bion is dat een onbewust proces, het leidt echter tot actiebereidheid. Bion gebruikt het woord valentie, een woord uit de taalkunde en de scheikunde om verbindingsmogelijkheden aan te geven.  Die valentie wordt bepaald door onze vroegere ervaringen in en met groepen. Kern van Bion’s analyse is dat het hier gaat om onbewuste processen. De groepsleden zijn zich er niet van bewust  dat het doel verschuift van een doel met betrekking tot de primaire taak naar een “alsof” doel. Vaak gaat het daarbij trouwens om het feit dat de groep een veilige plaats lijkt te bieden in een situatie waarin groepsleden zich bedreigd voelen door angst en onzekerheid. De groep kan switchen van de ene tendens of modus naar de andere modus. Zodra groepsleden angst en onzekerheid ervaren gaat de groep in de “alsof” modus. De groep gaat zich dan ook gedragen alsof ze gedeelde veronderstellingen heeft over de leider. Bion onderscheidt drie soorten basisaannames, die elk hun eigen samenstel aan gevoelens, gedachten en gedrag kennen.

Afhankelijkheid
De eerste basisaanname is de afhankelijkheid aanname, de groep is een groep omdat ze door een leider in stand gehouden wordt. Die leider zorgt voor de groep, materieel en spiritueel, de leider beschermt de groep. De groep stelt zich afhankelijk op van de leider, die alle problemen oplost en overal voor zorgt. De leider moet ervoor zorgen dat de groep zich goed voelt en mag de groep vooral niet confronteren met de primaire taak. Door de afhankelijkheid van de leider worden ontwikkeling en groei sterk afgeremd. De groep wordt of blijft taakonvolwassen.

Een messias
De tweede basisaanname is dat ongeacht de situatie de leider in de toekomst samen met iets of iemand anders de groep zal redden . Men verwacht een wonder of een messias. Dit kom je tegen als de groep uit een verzameling subgroepen bestaat, zij verwachten tegen alle signalen uit de realiteit dat er een betere toekomst zal zijn. Groepen die in deze basisaanname zitten houden moeilijkheden uit het heden zoveel mogelijk buiten de deur en wat ook bijzonder is, het wonder wordt steeds naar voren geschoven. Als het gerealiseerd is kan er namelijk geen hoop meer zijn en hoop geeft deze groep haar bestaansrecht.

Fight or flight
De derde basisaanname is “fight or flight”. Bij deze aanname is er een vijand die moet worden aangevallen of voor de dreiging waarvan een veilig heenkomen gezocht moet worden. De groep verwacht van de leider dat hij de vijand aanwijst en ook aangeeft of er gevochten of gevlucht gaat worden. Bij groepen die in deze derde basisaanname zitten is de leider het belangrijkst. De groep is namelijk afhankelijk van actie, zonder actie wordt de angst te groot. De leider moet het startschot voor de actie geven, of het nu vechten of vluchten is. In een groep met deze basisaanname moet de leider de vijand aanwijzen of zelf scheppen als die er nog niet is.

Marionet
Een groep die in een basisaanname terecht gekomen is doet een welbepaald appèl op haar leider. En daarmee wordt de leider een marionet, (zie het begin van deze blog) van de basisaanname van de groep. Dit in tegenstelling tot een echte leider, die een probleem identificeert en die stimuleert tot actie en het zoeken naar oplossingen. De groep die in een basisaanname terecht gekomen is verzaakt haar primaire taak. Ze gelooft dat die vanzelf wel wordt geregeld.

Herkennen
Bion benadrukt dat het belangrijk is te herkennen wanneer een groep in één van de basisaannames terecht gekomen is. Je ziet dat aan:

• spreken in vage algemene termen,
• het wegvallen van verschillen tussen individuen,
• het wegvallen van tijdsbesef en besef voor de geschiedenis ,
• het denken is vooral magisch,
• controle en overgave aan groepsnormen is sterk aanwezig,
• frustratie wordt niet getolereerd en
• er is een nadruk op gevoelens en actie in plaats van nadenken. De groep verliest zich in triviale discussies en gaat voor snelle oplossingen.

Wisselende modus
Overigens kan de groep tegelijkertijd ook functioneren in de modus van de groep die aan de uitvoering van de primaire taak werkt. Groepen wisselen vaak gemakkelijk van modus. De aanwezigheid van dreiging en de intensiteit daarvan speelt een belangrijke rol bij die wisselingen.

Angst en onzekerheid
Angst en onzekerheid spelen een belangrijke rol bij de ontwikkeling van de modus van een groep en daarmee ook van de leider die de groep wil hebben. Angst en onzekerheid spelen niet alleen een rol aan de onderkant van de samenleving maar ook aan de top. Hoe is het met de angst en onzekerheid in een managementteam of in een board? Wat doe je als je omzet en je ROI een dalende lijn vertonen en de aandeelhouders druk gaan uitoefenen? Hoe komt het dat Robert Hooijberg vaststelt dat boards zo vaak een verkeerde CEO selecteren?  Hoe komt het dat Air France – KLM  zomaar ineens een nieuwe topman heeft? Gaat het daarbij om mensen, op wie een droom geprojecteerd kan worden? Of gaat het om mensen, die de echte uitdagingen onder ogen kunnen en willen zien, die een visie hebben en die samen met anderen op zoek gaan naar de wegen, die leiden tot het realiseren van die visie?
Bion was een gerespecteerde psychoanalyticus, die veel met groepen werkte. Hij koos in zijn aanpak voor de groep steunen in het zich bewust worden van haar basisaannames. En hij probeerde een groep zo uit een disfunctioneel  patroon te halen. Professor Kohlrieser van IMD houdt zich bezig met securebased leadership. Hij richt zich op de taak van leiders in het scheppen van een veilige omgeving om in te werken. Op die manier is de leider actief in het reduceren van angst en onzekerheid en is er minder ruimte voor het ontwikkelen van basisaannames. Het is de moeite waard het spoor van Freud en Bion weer boven water te halen.