De kracht van rituelen

Vandaag vieren we Koningsdag. Het vieren van de dag heeft een ritueel karakter en het vieren van dag wordt door veel rituelen gekenmerkt. Wat is de functie van die rituelen en voor wie worden ze uitgevoerd?

Een stamhoofd
Oemboe Dongga is de titel van het boek dat ik op het ogenblik lees. Het gaat over een stamhoofd op het Indonesische eiland Soemba, het eiland van de paarden en de prachtige geweven doeken. Het boek is geschreven door D.K. Wielenga, die lang geleden op Soemba woonde en werkte. Hij schreef het boek in 1927, bijna honderd jaar geleden dus. In het boek wordt je meegenomen in het leven van een stam op het eiland Soemba, de verhouding tussen die stam en andere stammen, maar ook de komst van de Nederlanders en hun impact op de samenleving daar.

Rituelen
Wat opvalt bij het lezen van het boek is het belang van rituelen. Die nemen een centrale plaats in in het leven van traditionele stammen. Met rituelen worden de verhoudingen tussen de mensen onderling, tussen de dorpen en de stammen geregeld en rituelen zorgen er ook voor dat de verhouding met de bovennatuurlijke wereld goed blijft. De rituelen zorgen er ook voor dat er bij spanning tussen twee dorpen of twee stammen niet te veel slachtoffers vallen. Daarnaast spelen de rituelen een rol bij transities, bij geboorten, bij sterfgevallen, bij droogte, bij overstromingen en ga zo maar door. Rituelen bieden een kader voor het leven, brengen rust en geven mensen het gevoel dat ze bij elkaar horen.

Scheiding der machten
Het is bijzonder om te lezen dat bij de rituelen niet de rol van het stamhoofd centraal staat. Hij speelt wel een hoofdrol in de uitvoering maar de regie is in handen van een wijze man. Een man die weet wat de wil van de goden is, een man die tekenen kan lezen en op basis daarvan bepaalt wat er gebeuren moet en wanneer dat dan gebeuren moet. De rollen zijn goed verdeeld en het stamhoofd accepteert ook de regie van deze wijze man. De komst van de Nederlanders maakt daar een eind aan. Zij kennen de rituelen niet en zien ze bovendien als onzin.
Vandaag vieren we in Nederland Koningsdag. Koningsdag is ook een ritueel en naar mijn mening een belangrijk ritueel. We vieren Koningsdag niet voor onze koning maar veel meer voor onszelf. Om het gevoel dat we bij elkaar horen te versterken en te bekrachtigen.

Gedeelde identiteit
Een paar jaar geleden schreef Paolo Guenzi, hoogleraar marketing in Milaan samen met Dino Ruta, hoogleraar in Bologna, een artikel over het belang van rituelen. Veel van wat hij schrijft zie ik terug in het verhaal van Oemboe Dongga. Volgens Guenzi en Ruta zijn rituelen belangrijk omdat ze een gedeelde identiteit oproepen, ze refereren aan sportteams die ook rituelen kennen om te zorgen voor een gevoel van saamhorigheid. Dat was ook het geval bij de traditionele dorpen en stammen op het eiland Soemba.

Verhouding tot de omgeving
Rituelen zijn ook belangrijk  om de verhouding tot de omgeving vast te stellen. De omgeving ziet het ritueel, de omgeving kan uitgenodigd worden om deel te nemen aan onderdelen van die rituelen en  zo leert men zijn plaats in het geheel kennen. In het verhaal van Oemboe Dongga wordt dat ook heel duidelijk. Het wordt ook duidelijk dat het fout gaat als de Nederlanders als olifanten door de porseleinkast gaan.

Emoties en angstreductie
Rituelen roepen emoties op en zorgen voor angstreductie. In het verhaal van Oemboe Dongga raken mensen zelfs in trance tijdens rituelen. Daarmee verdwijnt ook de angst. Volgens Guenzi en Ruta blijkt uit hersenonderzoek dat rituelen het gevoel van verbondenheid versterken, het gevoel van tijdloosheid. Daardoor komen mensen in een flow terecht die zorgt voor angstreductie, energie en focus.

Bijzondere prestaties
En tenslotte roepen rituelen gewenst gedrag op, mensen nemen initiatief, trekken erop uit. Doen dingen waar ze normaal gesproken niet toe komen. Die laatste functie van rituelen wordt op een bijzondere manier duidelijk in een brief, die de resident van Rembang op 7 augustus 1912 schreef. In die brief maakt hij melding van ongehoorzaamheid bij een dorpshoofd. De gouverneur had in dat jaar het uitgeven van veel geld voor Koninginnedag verboden. Dat betekent een sober feest. Tot zijn schrik ontdekt de resident dat de dorpshoofden toch immense erehagen laten bouwen ter ere van de koningin. Maar spoedig komt hij erachter dat het vooral gaat om elkaar de loef afsteken. Jezelf presenteren is belangrijker dan de regels volgen blijkt. Over die kracht hebben Guenzi en Ruta het.

Zorgvuldig
Het is wel belangrijk om daar als leider verantwoord en zorgvuldig mee om te gaan. Realiseer je dat het ook uit de hand kan lopen zoals bij ontgroeningsrituelen. De functie die rituelen hebben bij Koningsdag is het je samen Nederlander voelen. Ze kunnen ook gebruikt worden bij het je samen lid voelen van een organisatie. Dat is de link die in het artikel van Guenzi en Ruta gelegd wordt. En nadeel van rituelen is dat ze gemakkelijk een inbreuk doen op zelfsturing, tenzij gezamenlijk tot het inzetten van een ritueel besloten wordt. Zet het daarom zorgvuldig en verantwoord in.