De grote man

Al jaren houden wij ons met coachend leiderschap bezig. Het was een reactie op systemen waarin hiërarchie centraal staat. De laatste tijd komen we regelmatig leiderschap tegen waarbij de leider een marionet is van een groep. Dus eigenlijk de omgekeerde piramide. Freud zag dit als een gevaarlijk verschijnsel.

Hiërarchie
In 1991 verscheen het boek “Managen zonder hiërarchie” van mijn collega en vriend Willem Verhoeven. Aan de verschijning van het boek gingen vele uren studie en discussie vooraf, geïnspireerd door het leiderschap zoals wij dat in het decennium daarvoor bij het staatsbedrijf de PTT hadden waargenomen en ervaren. Leiderschap was sterk geworteld in geloof in hiërarchie. Dienstjaren en diploma’s bepaalden de rang die je had in een nauwkeurig uitgewerkt systeem van posities, met, als ik het mij goed herinner, op het laagste niveau “de werkman” en op het hoogste niveau de “directeur-generaal”. Dienstorders bevatten de instructies, bedacht door experts van de stafafdelingen op het hoofdkantoor en ondertekend door een directielid. Het waren gedetailleerde instructies voor de uitvoering van het werk. Deze dienstorders waren genummerd en opgeborgen in mappen, zodat je kon nagaan welk gedrag er geboden was ten aanzien van het een en ander.

Scheiding denken en doen
Het was een werkwijze waarbij mensen in de uitvoering totaal niet betrokken werden bij het nadenken over de uitvoering van het werk. Het is dan ook niet verrassend dat dienstorders, maar zelden werden uitgevoerd. Mensen ontwikkelden hun eigen routines en werkwijzen en probeerden die buiten het zicht van hogere lagen in de hiërarchie te houden. Dienstorders werden vooral gebruikt om iemand anders van zijn ongelijk te overtuigen, een beetje zoals de Tien Geboden in de kerk werden gebruikt om iemand op zijn of haar tekorten te wijzen. In de jaren voor het verschijnen van zijn boek publiceerden Verhoeven, en soms ik ook, artikelen over dit volgens ons uiterst ineffectieve managementsysteem. We zagen heel goed hoe mensen uitstekend in staat waren hun eigen werk te organiseren en soms ingewikkelde systemen bedachten om de hogere hiërarchische lagen om de tuin te leiden. En we zagen hoe lastig het voor de hogere lagen was als ze mensen in de uitvoering tot de orde wilden roepen.

Mensen betrekken
Verhoeven ontdekte steeds weer nieuwe onderzoeken waarin was vastgesteld dat hiërarchie niet werkte als je dingen van mensen gedaan wilde krijgen. Integendeel, het ging juist om mensen betrekken. Zo ontwikkelde zich het gedachtegoed van coachend leiderschap. De eerste inzichten daaromtrent werden door Verhoeven vastgelegd in zijn tweede boek “De manager als coach”. In dat boek wordt zichtbaar gemaakt hoe belangrijk het is om samen een toekomstbeeld te ontwikkelen en vast te stellen. Vervolgens kijk je goed naar de werkelijkheid en neem je waar wat er echt aan de hand is. Vooroordelen en mythes worden opgeruimd, zodat je op basis van de echte werkelijkheid en de feiten een route kunt bepalen die je naar dat toekomstbeeld brengt.

Het is om meerdere redenen belangrijk dat samen te doen. Je schept er betrokkenheid mee en je hebt minder kans op blinde vlekken. Een belangrijke taak van de leider is om mensen bij de les te houden en er elke keer voor te zorgen dat het bewustzijn ten aanzien van het doel, maar ook ten aanzien van de realiteit, wakker blijft. Het gaat om samen goed onderzoeken van ieders waarneming en gebruik te maken van ieders denkkracht om zo samen tot stappen en oplossingen te komen.

De leider als marionet
Dat is een beeld van leiderschap dat totaal verschilt van het beeld dat professor Gianpiero Petriglieri in mei vorig jaar schetste in een artikel in de Harvard Business Review. Het artikel kreeg de titel “Why we pick leaders with deceptively simple answers” , oftewel: waarom we leiders kiezen met misleidend makkelijke antwoorden. Petriglieri refereert uitgebreid aan wat Freud schrijft over zogenaamde grote mannen’. Freud, die begin jaren twintig van de vorige eeuw schreef, stelde dat er achter elke “Grote Man” een groep staat die angstig is, zich zorgen maakt, snelle oplossingen wil of wraak wil nemen. Zo’n Grote Man wordt niet gekozen omdat hij beschikt over kwaliteiten om de situatie waar te nemen, te analyseren en op basis van goede afwegingen een passende strategie te kiezen.

Narcist
Maar de “Grote Man” is degene op wie je je dromen en wensen kunt projecteren, die ze uitdraagt en ervoor wil vechten. In het gedrag van de Grote Man wordt het karakter van de groep zichtbaar. Volgens Freud houden de volgers van zo’n leider van niemand anders, en de leider zelf houdt van niemand. Vaak is de leider een absolute narcist, geliefd bij zijn volgers zolang hij die droom overeind houdt.

Projector
En dat was wat ik Donald Trump zag en hoorde doen in zijn speech, afgelopen vrijdag bij de aanvaarding van het presidentschap van de VS. Hij echode in zijn beloftes de wensen van zijn achterban. Hij zei de macht weer aan het volk te geven. Maar daarmee ging het niet om de macht om op een verstandige, rationele manier samen met problemen om te gaan, maar om de macht om op basis van vooroordelen en mythes je gang te gaan.

Moed erin houden
Daarmee kom ik op nog iets wat belangrijk is in coachend leiderschap: de moed erin houden. Het geloof uitdragen dat je er samen uitkomt, en dat het uitsluiten van anderen vooral tot grotere problemen leidt. Mensen uitsluiten en ervoor zorgen dat ze bang zijn, leidt tot ontwikkelingen waarin “Grote Mannen” worden gecreëerd. Bij coachend leiderschap gaat het juist om een gemeenschappelijk toekomstbeeld, een beeld dat je niet oplegt aan mensen, maar samen ontwikkelt. Het is belangrijk om elkaar in zo’n proces vast te houden en ervoor te zorgen dat mensen niet buiten de boot vallen. Het gaat ook om samen naar de werkelijkheid te kijken en deze goed waar te nemen. De “Grote Man” floreert bij wij en zij. De coachende leider zorgt voor wij. Alleen zo kunnen duurzame resultaten worden geboekt.

Dit onderwerp komt ook aan de orde in onze trainingen Coachend Leiderschap en Excellent Leiderschap. Van beide trainingen begint binnenkort weer een nieuwe editie. Misschien ken je iemand voor wie deze trainingen interessant kunnen zijn. Voor meer informatie en aanvangsdata kun je terecht op onze website www.excellentleiderschap.nl/opleiding-en-training/