De liefde voor leugens

Schijn bedriegt. De werkelijkheid is regelmatig anders dan je denkt dat die is. Wij zijn opgegroeid met het beeld dat Rusland de vijand is. Maar van Trump horen we ineens iets anders. En is Amerika echt het land van de onbegrensde mogelijkheden? Een land waar vrijheid en gelijke kansen voor iedereen het leven bepalen of is het toch anders?

Gestolen
In mijn tienerjaren maakte ik wel eens een wandelingetje met mijn vader. We liepen dan over een landgoed, niet ver van waar wij woonden. Er stond daar een prachtig groot landhuis in een mooi park. Er stond een koetshuis naast en niet ver van het huis was een heuvel waar je in kon. Dat was om in de zomer het ijs koel te houden, leerde ik. Ik was weg van dat grote huis en fantaseerde over er in wonen. Ik schrok toen mijn vader bij één van onze wandelingen opmerkte dat dat huis het resultaat was van wat wij Nederlanders in Indië gestolen hadden. Dat was een tegenvaller, zo had ik er nog nooit naar gekeken.

De andere kant
Het was ook een van de vele aanleidingen om mij te verdiepen in de geschiedenis van Indonesië en Nederlands Indië. En ik leerde over de genocide onder leiding van J.P. Coen in 1612 en over heel veel andere zaken, die recent nog weer zijn vastgelegd door Ewald van Vugt in zijn uitstekend gedocumenteerde boek Roofstaat. Het is een beeld dat haaks staat op wat er geschreven is in het boek “Daar werd wat groots verricht”, een boek van Van Helsdingen uit 1941. In dat boek wordt getracht de lezer te overtuigen van alle heilzame daden, door Nederland voor de mensen in Indië gerealiseerd. Onder dezelfde titel bracht Diederik van Vleuten in 2012 een voorstelling op de planken, die de andere kant van de Nederlandse aanwezigheid liet zien. En nu, in 2017 ligt onze historie in de Oost nog steeds gevoelig. Wat is er waar, wat is er onwaar. Welke feiten kloppen er wel en welke niet.

Leugens en halve waarheden
Dat is een kwestie die vandaag ineens weer bijzonder actueel is. Niet alleen in Nederland hebben we te maken met allerlei interpretaties van feiten, met regelrechte leugens en halve waarheden. Pfeffer en Sutton , maar ook Freek Vermeulen laten zien hoe de top van het bedrijfsleven zich makkelijk door mythes, vooroordelen en halve waarheden laat leiden. En dat niet alleen, ze gebruiken ze ook om anderen te overtuigen.

Leugens en ons brein
In een artikel in The Big Idea beschrijft Maria Konnikova wat de leugens van leiders met ons brein doen. Ze laat zien dat een hele serie leiders gebruik maakt van leugens. Meestal om iets te verbergen. Maar, schrijft ze, Trump onderscheidt zich heel nadrukkelijk van zijn voorgangers. Hij liegt niet om zijn reputatie te beschermen. Hij liegt omdat het zijn gewoonte is. Hij heeft er zelfs een woord voor, hij bedient zich graag van wat hij “The truthful hyperbole” noemt. Konnikova zoekt verder uit wat die leugens doen met de mensen die ze horen en dan blijkt het heel lastig te zijn je er tegen te verzetten. Je went eraan, blijkt uit onderzoek van psychologen en het wordt snel gewoon voor je.

Veranderde perceptie
En zo wordt de werkelijkheid of de perceptie ervan door iemand als Trump veranderd en het is heel lastig je daar tegen te verzetten. Je verzetten tegen één leugen lukt nog wel, maar je verzetten tegen zich steeds herhalende leugens is erg lastig. Dat vraagt een onevenredig groot aandeel van je denkkracht. En wat ook bijzonder lastig is, is dat tegenargumenten waarmee geprobeerd wordt de leugens te ontmaskeren meestal het effect hebben dat de mensen, die de leugen geloven in die leugen bevestigd worden. Met name in de politiek zijn mensen bijzonder ontvankelijk voor leugens, vooral als die leugens hun vooroordeel bevestigen. Ze voelen zich vertrouwd en veilig met dat vooroordeel en laten het zich niet graag afnemen.

Kritische houding
Verontrustend is de constatering van Konnikova dat kritische mensen langzaam hun kritische houding kunnen kwijtraken. Dat zag je in China, in Duitsland, in het Indonesië van Soeharto en ga zo maar door. Gelukkig zijn de hiervoor genoemde regiems allemaal aan een eind gekomen. In onze eigen geschiedenis kennen we de tachtigjarige oorlog. De geschiedenis van ons verzet tegen een opgelegde manier van denken. Het waren waarden, door sommige mensen krachtig verdedigd, die terrein wonnen. Dat kwam omdat mensen er met elkaar over spraken, bij elkaar kwamen en zich verdiepten in waar het echt om ging in hun leven. Ik hoop dat het initiatief, door vrouwen over de hele wereld genomen, voldoende tegenwicht zal bieden om ruimte te houden voor gezond verstand.