Wat doe je als nieuwe feiten niet kloppen met de theorie in je hoofd?

De psycholoog Maier liep hardhandig aan tegen de ontdekking dat de feiten waar hij mee kwam het bestaande denken over diergedrag onderuit haalden, niet acceptabel waren voor de belangrijke en toonaangevende wetenschappers van zijn tijd. Hij formuleerde deze ontdekking in een wet: “Als feiten de theorie niet bevestigen, dan wordt geprobeerd ze te laten verdwijnen”.

De wet van Maier
Gisteren schreef ik over de formule Effect is Kwaliteit maal Acceptatie. Zoals ik schreef kende ik de wet al lang en ik vind de wet ook erg nuttig en bruikbaar. Omdat ik er iets over wilde schrijven probeerde ik het ontstaan van de wet te achterhalen. Zo ontdekte ik dat deze wet de Wet van Maier wordt genoemd. Maier was een Amerikaanse psycholoog, die leefde van 1900 tot 1977. Maier deed als psycholoog experimenten met ratten. Hij liet ratten over een open ruimte tegen een deurtje aan springen. Ze moesten daarbij kiezen tussen eenvoudige patronen, aangegeven op deurtjes waarachter de ratten een beloning konden vinden. Bij een verkeerde keuze ging het deurtje niet open en vielen ze in een gat. Maiers ratten leerden snel de juiste keuze maken.

Andere patronen
Vervolgens maakte Maier andere patronen op de deurtjes, patronen die de ratten niet kenden. Ze werden voor een probleem gesteld dat ze niet konden oplossen. Sommige ratten raakten vervolgens geobsedeerd en gefixeerd op één oplossing, ze bleven dat gedrag herhalen. Ook als het geen resultaat opleverde. Als later de oude patronen werden terug geplaatst, waren ze niet langer in staat een goede keuze te maken. Andere ratten raakten volledig in de war en deden niets meer. Maier zag in het gefixeerd raken op één oplossing een aanwijzing voor het ontstaat voor neurosen bij mensen.

Beroemd
Maiers ontdekking baarde veel opzien. Hij werd in één klap beroemd en ontving een prijs voor z’n ontdekking. Maar er kwam ook veel verzet uit kringen van de gevestigde orde in experimenten met dieren. Een toonaangevende psycholoog in die dagen, Clifford T. Morgan, beweerde dat Maier de boel had opgelicht. Morgan behoorde tot de heersende stroming in de psychologie, die van mening was dat dieren niet konden denken. Ze konden alleen in een reflex op een signaal reageren (zie Pavlov). Morgan en collega’s ageerden tegen Maier’s onderzoeksresultaten, ze beweerden dat de waarnemingen die Maier gedaan had een toevallig gevolg waren van diens onderzoeksopzet. Ze toonden aan dat ook een simpel geluidssignaal kon leiden tot krampachtig gedrag bij ratten. Morgan was een toonaangevend psycholoog en in het debat dat volgde met Morgan, diens gelijkgestemden en Maier, gingen Maier en zijn ontdekking ten onder.

18 jaar later
Pas 18 jaar later, in 1947, publiceerde Maier de resultaten van onderzoek waaruit bleek dat de een geluidssignaal tot heel andere reacties leidde dan verwisseling van patronen. Ratten raakten veel meer in de war als patronen verwisseld werden en bleven langer gefixeerd in vreemd gedrag. Morgan gaf binnenskamers toe dat hij het bij het verkeerde eind gehad had, maar hij onttrok zich sneaky aan een publieke erkenning van het gelijk van Maier. Maier richtte zich in zijn verdere loopbaan vooral op de industriële psychologie. En in 1960 formuleerde Maier de volgende wet: als feiten de theorie niet bevestigen, dan wordt geprobeerd ze te laten verdwijnen.

Kuhn
Het is niet zo moeilijk om te begrijpen wat hem tot deze wet gebracht heeft. De wet past ook goed in het gedachtegoed van wetenschapsfilosoof Kuhn, die in zijn werk de structuur van wetenschappelijke revoluties laat zien dat het lang duurt voordat een wetenschappelijk paradigma gewijzigd wordt. Kuhn laat dat onder andere zien aan de hand van het proces dat leidde tot de verandering van het paradigma van de wereld als een platte pannenkoek in de wereld als een bol. Er was heel wat strijd, met brandstapels en al, nodig om het nieuwe inzicht tot een nieuw paradigma te maken.

Ook nu nog
Vaak denken wij dat zulke dingen alleen in het verleden aan de orde waren. Onze voorouders hadden het bij het verkeerde eind. Wij zien het nu goed. Maar de wet van Maier laat zien dat die manier van denken en handelen nog aan de orde van de dag is. Als in het rapport over de recherche geschreven wordt over “spinnen en framen” dan gaat het over de wet van Maier. Als er ondanks alle onderzoek waaruit blijkt dat fusies mislukken besloten wordt om toch tot fusies en schaalvergroting over te gaan hebben we te maken met de wet van Maier.

Business Exposed
Freek Vermeulen schrijft in zijn boek Business exposed over situaties waarbij zichtbaar wordt dat in veel boards de wet van Maier van toepassing blijkt te zijn. Van die andere wet van Maier, E=K x A, heb ik niets kunnen vinden. Ik kan mij echter goed voorstellen dat die wet aan dezelfde gebeurtenissen is ontleend als de wet die zegt dat feiten moeten wijken voor de heersende theorie of het heersende paradigma. De wet van Maier is een oproep om in boards zorgvuldiger met feiten en informatie om te gaan, om alert te zijn op situaties waarin er sprake zou kunnen zijn van het  optreden van die wet. Niet alleen voor klokkenluiders, maar ook voor de hele organisatie kan het optreden van de wet van Maier tot nare gevolgen leiden. In Business exposed laat Vermeulen zien tot welke drama’s de wet van Maier voor organisaties kan leiden.