Waarden en sturing

In de film “The act of killing” word je geconfronteerd met mensen die vreselijke dingen deden zonder er spijt van te hebben. Door welke waarden werden zij gestuurd? Door welke waarden worden wij gestuurd en hoe zorgen we ervoor dat we daar bewust mee omgaan?

The act of killing
Ik heb niet gekeken naar de film The act of killing, die gisteravond door de VPRO op het scherm in de huiskamer gebracht werd. In de afgelopen periode heb ik al een paar keer naar stukjes uit de film gekeken. Ik kreeg ze toegestuurd. Vrienden en kennissen, die de vreselijke jaren na de val van Soekarno in 1965 meemaakten zijn nog erg bezig met wat er toen in Indonesië gebeurd is. De afschuwelijke moordpartijen op Java, op Bali en Sumatra. Alleen de verhalen zijn al vreselijk en  nu een film. Ik herinner mij hoe ons kantoor in Yogyakarta, halverwege de jaren tachtig van de vorige eeuw, drie mensen in dienst had die hun verbanning op het eiland Buru hadden uitgezeten. Ze waren beschuldigd van lidmaatschap van de communistische partij en die beschuldiging kwam ze, zonder proces, te staan op 15 jaar verbanning. Toen ze terug kwamen was alles wat ze ooit hadden weg. Huis, grond, werk, gezin, niets was er meer. Hun vrouwen waren aan andere mannen uitgehuwelijkt. Ze mochten bij ons werken, maar wel een beetje stiekem. Niet op de loonlijst, want dan zou iemand er achter kunnen komen en het zou ons opleidingswerk ernstig in de problemen kunnen brengen. Ze werden daarom uit de operationele kas betaald.

Geen spijt
Ik heb niet gekeken naar de film The act of killing, het grijpt me teveel aan. Wat me vooral aangrijpt is het totaal ontbreken van spijt of wroeging bij de daders. Ze laten in de film zonder enige schroom zien wat ze deden en hoe ze het deden. Ze lijken trots op hun daden en het is of het feit dat ze nu gefilmd worden een erkenning voor ze is.

Zelfsturing?
Ik heb niet gekeken omdat ik elke keer moet denken aan zelfsturing als ik die beelden zie. De daders kregen geen opdracht om hun moorden te plegen. Ze waren er heel zelfsturend in en in dat zelfsturend zijn waren ze griezelig effectief. Ze behoorden niet tot een geregeld leger wat in opdracht de tegenstander vernietigt. Nee, ze werden gedreven door iets anders. Door de behoefte aan erkenning. De behoefte een belangrijke rol te spelen. De behoefte misschien gezien te worden door de mensen die toen de macht hadden, om zo zelf ook iets van die macht te bemachtigen.
Het brengt me op de gedachte dat zelfsturing nauw verbonden is met waarden en dat zelfsturing alleen vereist dat je het eigen handelen kritisch kunt bekijken in het perspectief van die waarden. Je moet vanuit die waarden op je eigen handelen kunnen reflecteren en dat ook nog eens kritisch kunnen doen.
De filosofe Hannah Arendt zei over Eichman, de man achter de Jodenvernietiging, dat zijn geweten een zwart gat was. Bij de mensen in de film The act of killing lijkt het of je in van die zwarte gaten kijkt. Je zoekt naar dat geweten, je zoekt naar de waarden, maar je ziet ze niet.

Waarden en handelen
Waarden worden zichtbaar als je ermee gaat werken. Als je erover praat, als je ze toetst aan wat je doet of aan wat anderen doen. Reflecteren is een belangrijk middel om het bewustzijn van waarden te versterken. Je dwingt jezelf dan om je handelen te leggen langs de schaal van de waarden die je belangrijk vindt.
Argyris en Schön laten in hun boek Action Learning zien hoe mensen werken met twee verschillende denkconcepten. Er is een denkconcept waardoor je handelen wordt aangestuurd en er is ook een denkconcept waar je met je omgeving over praat en wat je laat zien als anderen iets over je denkconcept willen weten. Zij noemen het eerste concept je theory in use en het tweede concept je espoused theory. Vrij vertaald noem ik ze je doordeweekse theorie en je zondagse theorie. Je doordeweekse theorie is bepalend voor je gedrag, je zondagse is de theorie die je graag aan anderen wilt laten zien. Het komt regelmatig voor dat ons handelen en de zondagse theorie niet met elkaar in overeenstemming zijn. Dat blijkt bijvoorbeeld uit het feit dat Nederlanders zeggen niet te discrimineren terwijl uit onderzoek blijkt dat vrouwen of mensen met een merkwaardige naam minder kans hebben bij een sollicitatieprocedure. Het is leuk, boeiend, interessant om met de zondagse theorie bezig te zijn. Maar het is veel belangrijker om je doordeweekse theorie goed te kennen want die bepaalt je handelen.

Reflecteren
Reflecteren is een uitstekend middel om die doordeweekse theorie boven water te halen. Het helpt heel erg om dat samen met anderen te doen. De kritische vragen die anderen je stellen helpen je om een beter beeld te krijgen.
Dat kritische vragen werd in het Indonesië van 1965 door president Soeharto de nek om gedraaid. Hij bepaalde wat je waarden waren en hoe je je diende te gedragen. Je hoefde er niet eens over na te denken. Het was een kwestie van volgen en na-apen. Een kritische vraag koste je minimaal je baan.
Zelfsturing vereist dat je elkaars doordeweekse theorie kent. Dat je daar samen over praat en dat je er samen met elkaar op reflecteert. Door dat veel te doen wordt je steeds bewuster van de waarden die belangrijk zijn en hoe je daar in je handelen vorm aan geeft. Daar kan je niet vroeg genoeg mee beginnen en je bent er nooit mee klaar. Een thuiswerkplek, een goede internet verbinding en een tablet alleen zijn niet voldoende om zelfsturing vorm te geven. De waarden op tafel en een regelmatige toetsing van het handelen aan die waarden zijn daar een betere garantie voor.