Ondertiteling

Het komt regelmatig voor dat mensen ondertiteling geven bij hun eigen gedrag of uitspraken. De heer Van Woerkom en de topman van Greenpeace gaven daar recent nog mooie voorbeelden van. Er wordt dan verteld dat we het niet zo moeten zien, dat ze eigenlijk iets anders bedoelden. Wat zit daar achter? Wat houdt ons vast aan oud gedrag?

Ondertiteling
In coachgesprekken of in trainingen vertel ik mensen vaak wat ik bij ze waarneem en welk effect die waarneming op mij heeft. Het komt dan heel vaak voor dat mensen een toelichting gaan geven op hun eigen gedrag. Er komt als het ware een ondertiteling bij. Die ondertiteling krijgt meestal de vorm van een verklaring. Er wordt dan verteld hoe het komt dat ze doen wat ze doen of zeggen wat ze zeggen. Of er komt een uitleg over hoe ik het eigenlijk had moeten begrijpen. Mensen doe dat trouwens niet alleen maar voor zichzelf. In groepen komt het ook regelmatig voor dat iemand dan ondertiteling verzorgt bij het gedrag of de woorden van een ander. “Ja, maar hij of zij bedoelt dat ” hoor je dan of “het komt omdat”. Er is ons veel aan gelegen om goed over te komen.

Zondagse theorie
We willen graag dat onze presentatie overeenkomt met onze “espoused theory”. Zo noemen Argyris en Schön dat, twee wetenschappers die zich jaren bezig hielden met leren in organisaties en op wiens werk Peter Senge zich baseert. Die “espoused theory” is de theorie, de opvatting, waarmee je voor de dag kunt komen. Het is de opvatting waarvan je denkt dat die algemeen geaccepteerd is in de groep waar je bij wilt horen. Zo was de uitspraak van meneer Van Woerkom over de taxichauffeur  waar hij zijn vrouw niet door wilde laten vervoeren, een uitspraak die niet past bij de opvatting die je hoort te hebben. Althans niet in het openbaar. In het openbaar hoor je over dit onderwerp een andere uitspraak te doen. En als je dan vergist is er een toelichting nodig. Argyris en Schön maken onderscheid tussen twee denksystemen die elk mensen gebruikt. Het denksysteem dat bestaat uit fatsoenlijke bij de groep passende normen waarden en opvattingen (de espoused theory) en het denksysteem dat bestaat uit de normen, waarden en opvattingen die echt ons gedrag bepalen (de theory in use). Ik vertaal ze altijd maar met de zondagse theorie en de gebruikstheorie. Net zoals er vroeger bij ons thuis in de bestekbak bestek lag voor doordeweeks en voorde zondag en als er visite was. Het laatste was heel mooi, maar je kon er niet mee eten en je was ook niet geoefend in het er mee eten. Het bestek voor door de week lag veel makkelijker in de hand, maar was lang zo mooi niet.

Gebruikstheorie
Argyris en Scön zeggen dat het gedrag  van mensen wordt bepaald door hun gebruikstheorie. In discussies en debatten, in gespreksgroepen, in klaslokalen, tijdens trainingen enzovoort praten we echter graag over de zondagse theorie. Met de zondagse theorie kun je voor de dag komen. Met de zondagse theorie kun je verkondigen dat je heel Rijnlands denkt, dat je duurzaam denkt en handelt en dat je zeker niet discrimineert. En zo zijn er een heleboel gebieden waarop je de zondagse theorie, die je hanteert zichtbaar kunt maken. In wat je doet blijkt echter je gebruikstheorie. Het recente voorbeeld van de topman van Greenpeace, die het vliegtuig gebruikt voor woon-werkverkeer maakt dat mooi zichtbaar. Geen woorden maar daden zeggen ze bij de voetbalclub Feijenoord. Het gaat om gedrag, het gaat om wat je doet. Als we bezig zijn met verandering in de samenleving of in organisaties, dan gaat het om dingen anders doen. Het gaat niet om er anders over praten.

Verhullen
Het lastige is volgens Argyris en Schön, dat die zondagse theorie en die gebruikstheorie gewoon naast elkaar kunnen bestaan. En mensen zijn daarbij ook buitengewoon goed in recht praten wat krom is. In een Bijbel, die slavernij als fout bestempelde, werd er net zo lang gezocht en geconstrueerd tot er een theorie gevonden was om de slavernij te rechtvaardigen. De Nederlandse overheid verbood het drijven van zending in Indonesië uit economische motieven. Er moest voorkomen worden dat de Javanen als medemensen werden gezien, dan kon je ze niet meer uitbuiten. En in de Verenigde Staten duurde het nog tot  president Johnson voordat de slavernij niet alleen in woorden maar ook in gedrag werd afgeschaft (1964). De slavernij was bij wet al in 1865 afgeschaft. Er was dus 100 jaar nodig om de gebruikstheorie in overeenstemming te brengen met de zondagse theorie. Het is heel gemakkelijk om de zondagse theorie gescheiden te houden van de gebruikstheorie.  Vaak zijn mensen daar heel goed in. Ze hebben zich er in getraind. Gedrag wat gestuurd wordt door de gebruikstheorie, wordt verhuld en verklaard met teksten uit de zondagse theorie. Die teksten houden je in de comfortzone, die helpen je ervoor te zorgen dat je niet echt iets hoeft te veranderen. Misschien is dat wel de verklaring waarom mensen in een groep anderen graag helpen de koppeling naar de zondagse theorie te maken. Dat houdt de groep in de comfortzone.

Gebruikstheorie onder de loep
Om te leren is het echter belangrijk die gebruikstheorie onder de loep te nemen. Die gebruikstheorie is lang niet altijd even helder. Die bevindt zich voor een groot deel op het niveau van het onbewuste. Omdat je er al zo lang mee werkt heb je lang niet altijd in de gaten dat je hem toepast. Om te kunnen leren is het belangrijk die gebruikstheorie in beeld te krijgen. Die gebruikstheorie kun je afleiden uit het gedrag van mensen en uit wat ze zeggen in een onbewaakt ogenblik. In een training of in een coachtraject is het belangrijk om mensen te helpen  zicht te krijgen op hun gebruikstheorie. Als er op je interventies in een training of in een coachgesprek ondertiteling gebruikt gaat worden, dan ben je een gebruikstheorie op het spoor die nog even niet aan de oppervlakte mag komen. Vragen stellen kan helpen die gebruikstheorie te onthullen, zodat mensen er mee aan de slag kunnen. Zodat ze zelf hun gebruikstheorie met hun zondagse theorie kunnen confronteren. In veel veranderingsprocessen bestaat de gewoonte mensen te overladen met zondagse theorie. Als er dan geen verandering bespeurd kan worden komt er meer overtuigingsmateriaal op het toneel. Al die zondagse theorie dekt de gebruikstheorie onder. Die verdwijnt uit het zicht maar blijft wel z’n werk doen als aanstuurder van gedrag. Je traint mensen op die manier in het handiger worden in ondertiteling.
Als je verandering echt belangrijk is, ga dan in gesprek met mensen, zorg voor veiligheid en vertrouwen zodat er ruimte ontstaat om de gebruikstheorie te laten zien en daarmee onderwerp van gesprek en verandering te maken.
Als de ondertiteling verdwijnt ben je op de goede weg.