Marktwerking?

De privatisering, die sinds het begon van de jaren ’80 van de vorige eeuw als oplossing voor veel kwalen werd gezien wordt inmiddels tot schuldige in veel mislukte ontwikkelingen gezien. De marktwerking zit in de beklaagdenbank en een regie voerende overheid wint aan populariteit. Voor beide inrichtingsvormen voor de samenleving geldt dat ze alleen goed functioneren als de mensen, die zich erin bewegen zelfsturend zijn.

Scheiding der geesten
Marktwerking leidt tot een behoorlijke scheiding der geesten. Er zijn mensen die marktwerking het liefst in elk segment van de samenleving willen invoeren. Zij zijn ervan overtuigd dat marktwerking zal leiden tot de beste producten en diensten tegen de laagste kosten. Zij borduren voort op het gedachtegoed van Adam Smith, die zei dat het voor allen beter zou worden als leveranciers en producenten van goederen en diensten maar zo goed mogelijk tegen elkaar op zouden bieden met die producten en diensten. Het zou leiden tot steeds beter tegen steeds lagere kosten. Aan de andere kant zijn er de mensen die zeker weten dat marktwerking de bron van alle kwaad is. Dankzij de marktwerking zijn de kosten in de zorg, het openbaa rvervoer en andere publieke diensten de pan uit gevlogen en is de kwaliteit van producten en diensten tot het absolute nulpunt gedaald.
Zelf ben ik een voorstander van marktwerking, de reden is dat bij marktwerking de consument bepaalt wat goed is en wat niet goed is. De consument kiest en wat door de consument als het beste wordt gezien komt boven drijven. De bakker met het beste brood tegen een redelijke prijs, de groenteboer met de beste groente, de advocaat die het beste vrijpleit, de notaris, die de mooiste akten opstelt en de trainer die iets levert waar je echt wat aan hebt.
Wat kan er nou op tegen zijn als je zo het beste in de samenleving stimuleert.

Rationaliteit 1
Helaas gaat dit model uit van de rationele consument, de consument die in staat is een zakelijke afweging te maken tussen voordelen en nadelen en die zo trefzeker de goede keuzes maakt.
En hier zit een gevaarlijke adder onder het gras. De consument is niet zo rationeel, die is niet zo trefzeker. Volgens Cialdini, een Amerikaanse psycholoog, is een consument beïnvloedbaar, hij noemt zes verleidingstactieken, waarmee de consument beïnvloed kan worden; 1. Wederkerigheid (voor wat hoort wat). 2. Commitment & consistentie (Als ik er eenmaal aan begonnen ben moet ik doorgaan). 3. Sociale bevestiging (Ik wil erbij horen). 4.Sympathie (Ik vind je aardig). 5. Autoriteit (Jouw deskundigheid vertrouw ik) en 6. Schaarsheid (Ik moet me haasten anders is het op). Dit zijn tactieken waarmee de producenten van diensten en producten jouw rationaliteit proberen te beïnvloeden. Waarmee ze proberen jou te laten kiezen voor wat zij belangrijk vinden. Er wordt door “marktpartijen” veel energie gestoken in deze beïnvloeding en het lijkt of we kiezen voor de producten en diensten van degene die daar het beste in is. Noreena Herz beschrijft in haar recente boek Eyes Wide Open hoe gemakkelijk wij onze rationaliteit inleveren als we denken dat we met een autoriteit te maken hebben.

Niet volgens het model
Dit gedrag van de gebruikers en diensten van de markt werkt verstorend op het originele idee van Adam Smith. Het klopt niet dat consumenten rationele keuzes maken. Ze laten zich door andere motieven leiden. Vaak gebeurt dat nog onbewust ook. Dus marktwerking leidt niet automatisch tot een betere samenleving. Dat wordt ook nog eens bemoeilijkt doordat we in veel gevallen allang niet meer weten wie ons nou dat product of die dienst probeert te verkopen. Wie zit er achter wat, wie trekt er echt aan de touwtjes. Is degene van wie de we de dienst afnemen aan te spreken op de organisatie waarvoor hij of zij werkt?
Hoe groter de schaal hoe ingewikkelder dat wordt. En ja, aan de ene kant verschaft het internet ons een schat aan informatie. Maar hoe rationeel kunnen we die wegen? Wat is echt en wat is virtueel?

Rationaliteit 2
Terug dan naar een krachtiger overheid? Een overheid die wel die rationele keuzes kan maken? Die ons behoedt voor de beïnvloedingstactieken van de markt? Weber heeft getracht ons net als Adam Smith gerust te stellen met een model. Hij vond de bureaucratie uit. Ook al weer gebaseerd op rationaliteit. Een rationeel ingerichte overheid, een bureaucratie zou in staat moeten zijn om keuzes te maken die het algemeen belang bevorderen. Ook hier echter kent de rationaliteit haar beperkingen. Bureaucratie is bij ons allang geen neutraal begrip meer. Het heeft de betekenis gekregen van traag, stroperig, omslachtig en duur. En als het tegenzit tot corruptie en nepotisme. In de markt lijkt het of de consument centraal staat maar daar wordt de consument met onzichtbare hand naar een voor de producent aantrekkelijke dienst gedreven. De bureaucratie is ingericht omdat de burger centraal staat, maar de burger wordt lijdend voorwerp en moet zich voegen in de keuzes die de bureaucratie voor haar ontworpen heeft.

Zelfsturing
Volgens mij gaat het daarom ook niet om een rationeel ontworpen model dat ons uit dit drama gaat redden. Het gaat erom elkaar te helpen bij het maken van verstandige keuzes. Dat kan je alleen maar doen als je weet wat je wilt, als je weet waar je voor staat, als je goed kunt waarnemen, als je de invloeden van buiten herkent en erkent. De besluiten die je dan neemt en de stappen die je zet kennen hun beperkingen. Het gaat erom de negatieve gevolgen daarvan zoveel mogelijk te beperken. Dat doe je in gesprekken met anderen, in het zoeken van feedback en het geven van feedback en waar nodig je handelen aanpassen. Het betekent dat je zelfsturend wordt. Zelfsturend kan je alleen maar zijn als je met anderen rekening houdt. Onderlinge afspraken geven de kaders aan zelfsturend zijn en geven kracht aan zelfsturend zijn. Het zijn niet de markt of de overheid die dat voor ons regelen. Het is iets dat je zelf moet regelen.