crisis en leiderschap

De weerzinwekkende gebeurtenissen in Keulen en andere steden in Duitsland zorgen voor spanning in de samenleving. In zo’n situatie wordt van bestuurders verwacht dat ze daar effectief mee omgaan. Dat is een lastige en complexe opgave. Je doet het gemakkelijk verkeerd in de ogen van mensen die toch al beren op de weg zagen. Wat is in zo’n situatie belangrijk om rekening mee te houden?

Weerzinwekkend
Deze dagen worden we bezig gehouden door berichtgeving over de aanrandingen van vrouwen in Duitsland in de nacht van het oude jaar naar het nieuwe jaar. Alleen in Keulen was gisteren al 106 keer aangifte gedaan. Veel mensen hebben vreselijke dingen meegemaakt. Er wordt in de pers gesproken over vooral jongen mannen waarvan vermoed wordt dat ze afkomstig zijn uit Noord Afrika of het Midden Oosten en in de pers wordt inmiddels ook druk gespeculeerd over deze daders. Er wordt door deze en gene inmiddels ook een relatie gelegd met de asielzoekers, die Duitsland in de afgelopen weken binnen gekomen zijn. Zoals gebruikelijk wordt de leiders verweten dat ze dit niet voorzien hebben en dat ze er niet adequaat op reageren. Uit de berichtgeving in de kranten blijkt dat er nog altijd veel niet duidelijk is, er wordt gespeculeerd over wat de mogelijke oorzaken zijn voor het onder de pet houden van informatie door politie en bestuurders. De bestuurders wordt in de schoenen geschoven dat ze met opzet geen informatie geven over de achtergrond van de daders. Want zo is de redenering, de bestuurders zijn bang voor de gevolgen als ze die informatie geven. Bang dat de bevolking zich tegen vluchtelingen zal keren.

Angst
En de mensen die deze geluiden laten horen zeggen zelf ook bang te zijn, bang te zijn dat er iets gebeurt met hun eigen vrouwen en dochters, bang dat onze westerse waarden plaats zullen moeten maken voor de waarden die in Noord Afrika en het Midden Oosten dominant zijn. En zoals men zegt, de waarde van een vrouw is in de culturen daar zeer gering. Het lijkt of iedereen bang is en of angst het gedrag bepaalt. En het lijkt dat als een reactie op die angst heel gemakkelijk oordelen uitgesproken worden. Oordelen over gevaarlijke, criminele asielzoekers, over slappe bestuurders, over populisten, die de situatie misbruiken om hun gelijk te halen.

Angst en eigenwaarde
Het is in dit soort situaties dat er hoge eisen gesteld worden aan leiderschap. En leiderschap betekent hier niet angst wegwuiven of ontkennen. Niet de angst van anderen, maar ook niet de angst van jezelf. In haar boek Daring Greatly laat Brené Brown zien hoe agressie, angst en schaamte met elkaar te maken hebben. Schaamte is volgens Brown de bron van alle kwaad. Schaamte over het als mens niet voldoende zijn, niet aan de eisen voldoen, die familie, de groep of de samenleving stellen. Dat niet voldoen wordt zichtbaar in oordelen. Een oordeel, zeker in dit soort situaties, klinkt als de mededeling “je past niet, je voldoet niet aan de verwachtingen”.

De bal en niet de man
In de theorie over feedback leren we hoe belangrijk het is om op de bal te spelen en niet op de man. Zodra we op de man spelen voelt de man zich geoordeeld, er ontstaat schaamte (vaak ontkend en niet benoemd) en die schaamte leidt tot agressie. Wat wel effectief is volgens diezelfde theorie over feedback is gedrag benoemen en zeggen wat dat met je doet. Dat is wat anders dan een beschuldigende vinger uitsteken. Het is veel meer wat bondskanselier Merkel deed in haar reactie op de gebeurtenissen. Ze spreekt over weerzinwekkend gedrag, ze zegt echter niets over de daders. Ze zegt wel dat ze een hard antwoord wil. Daarmee laat ze iets zien van de door haar gewenste marsroute en we zijn van haar gewend dat ze die dan ook volgt. Merkel is gericht op het behalen van resultaten. Ze laat zich niet leiden door angst.

Eigenwaarde en moed
Brown heeft het over wholehearted living, dat kun je vertalen met leven vanuit de wetenschap dat je er mag zijn als mens, dat je als mens waarde hebt. Dat is de basis voor moed, betrokkenheid en verbinding. Vanuit die houding kan je krachtig leiderschap laten zien. Leiderschap waarbij de dingen bij de naam genoemd mogen worden en waarbij je in verbinding met anderen werkt aan het zoeken naar oplossingen en je samen met anderen de richting bepaalt. Zo’n 25 jaar geleden kwam ik met grote regelmaat op bezoek bij wijlen Pim Fortuin. Het was in het kader van mijn promotieonderzoek, gericht op de privatisering van de PTT. Pim was mijn promotor en we spraken veel, lang en diepgaand over van alles. Ook over buitenlanders hadden we het vaak. Pim had niets tegen buitenlanders, maar hij had wel veel problemen met onze onverschillige houding jegens hen. Samenleven met mensen die anders denken lukt niet als je ze aan hun lot overlaat. Dat lukt pas als je dingen samen aanpakt. Dat is wat anders dan mensen die anders zijn betuttelen of pamperen. Het is elke keer weer opnieuw het gesprek aangaan en zoeken naar oplossingen voor problemen, voor verschillen, die je wel eerst moet onderkennen en benoemen voor je kunt werken aan het omgaan ermee. Afspraken maken en aanspreken zijn daarbij essentieel. Als je niet aanspreekt laat je merken dat mensen niet van waarde voor je zijn. Pim benadrukte de noodzaak van het leren met elkaar om te gaan. Dat lukt niet als leiders je oproepen je hoofd in het zand te steken (“Ga maar rustig slapen” zei minister president Colijn voor WO II uitbrak). Het lukt ook niet als je denkt het probleem op te lossen door bevolkingsgroepen te weren of te verwijderen uit de samenleving. Hoe gaan we daar na oud en nieuw in Keulen mee aan de slag?