Marionet of poppenspeler?

We worden jaren opgeleid tot afhankelijke en vaak ook passieve leden van netwerken waarin we actief zijn. Geen wonder dat zelfsturing iets is wat nog wel eens lastig van de grond komt. We moeten nog leren om actief en kritisch te zijn. Iets wat we thuis wel kunnen maar wat op het werk nog moeilijk is. Het is de taak van leidinggevenden om mensen te helpen zelfsturend te worden.

Netjes op een rij
In de tijd dat ik mijn kinderen nog naar school bracht verbaasde ik me er wel eens over als ik de kleuters netjes in een kring zag zitten. Al binnen enkele weken na de aanvang van een nieuw schooljaar had de juf het voor elkaar en zaten de kinderen aan het begin van de dag op hun stoeltjes te wachten op initiatieven van de juffrouw. En als de juffrouw iets zei of iets vroeg reageerden de kinderen volgens de regels, die ze van de juf geleerd hadden. Als er een kind steeds spontaan van het stoeltje viel of het buurkind lastig viel of op een andere manier uit de toon viel werd dat beschouwd als lastig gedrag en de juffrouw deed haar best om ook dat kind in haar gareel te krijgen. Als het echt niet lukt met dat in het gareel krijgen, als het kind de orde blijft verstoren door steeds onverwachte dingen te doen, door niet mee te doen of alleen maar dromerig voor zich uit te kijken, dan is er een flink arsenaal aan indicaties beschikbaar, die het mogelijk maken om extra energie in het kind te stoppen.Eventueel met behulp van deskundigen, om te proberen het kind alsnog in het gareel te krijgen. Een kind wordt zo vanaf de eerste jaren op school getraind in het uitvoeren van opdrachten. Het ene kind vindt dat leuker dan het andere kind, het ene kind is er beter in dan het andere kind. Er ontstaan beelden van kinderen, kinderen ontwikkelen zelfbeelden en er ontwikkelen zich beelden van de grote mensen wereld.

Volwassen
En dan, op een dag, ben je volwassen en ga je voor een bedrijf werken.Je wacht op de aanwijzingen of de opdrachten die je krijgt en je gaat meedraaien in de processen van het bedrijf waar je bent gaan werken. Thuis  of in het café praat je er met je vrienden over, je vertelt over je baas en je collega’s. Je vindt ze meer of minder aardig en als je er een tijdje werkt ga je vertellen over wat je goed vindt bij je bedrijf of wat er allemaal niet deugt. En dan hoor je dat er in je bedrijf zelfsturing of zelforganisatie toegepast gaat worden. Je krijgt er misschien wel een informatiefolder over. Er verandert meer, je direct leidinggevende wordt weggepromoveerd en er komt geen andere leidinggevende voor in de plaats.
Een situatie als deze is regelmatig aan de orde bij organisaties, die zelfsturing of zelf organisatie willen invoeren. En de managers die overblijven breken zich het hoofd over hoe je die zelfsturing nu tot leven brengt. Ze komen tot de conclusie dat de mensen er nog niet aan toe zijn, of dat ze misschien wel helemaal de verkeerde mensen in dienst hebben met om met zelfsturing aan de slag te gaan.

Zelfsturend
In zijn boek De zelfsturende medewerker schrijft Willem Verhoeven dat het voor zelfsturing van essentieel belang is dat je weet wat je wilt. Je moet weten wat je wilt bereiken. Als je dat weet kun je gaan sturen op het bereiken van wat je wilt. Als je dat niet weet, sluit je je gemakkelijk aan bij wat anderen willen. Je bent dan een marionet, je bent niet de poppenspeler. En we hebben al die jaren dat we op school zaten geleerd om marionet te zijn. Voor leidinggevenden geldt dat ze dachten dat een drs. of een master titel ze zou brengen in de positie van poppenspeler. De marionetten hebben niet geleerd na te denken over wat ze willen in hun positie als marionet en de poppenspelers hebben niet geleerd hoe ze marionetten uit hun marionettenpositie kunnen halen.

Toekomstbeeld
Om te kunnen komen tot zelfsturing is het noodzakelijk om over het toekomstbeeld in gesprek te gaan. Daar is een echt gesprek voor nodig. Tegen mensen zeggen dat ze zelfsturend moeten worden zonder dat je met ze over dat toekomstbeeld gesproken hebt is zinloos. Het gaat daarbij niet alleen om het toekomstbeeld van de organisatie maar om het toekomstbeeld van de persoon in kwestie in de functie, in de rol waarin hij of zij actief is in de organisatie. Het gaat ook om het toekomstbeeld van de persoon zelf en het is in het gesprek belangrijk om het toekomstbeeld van de organisatie, van de functie en van de persoon zelf in lijn te brengen met elkaar. Vervolgens is het nodig om met de persoon in kwestie afspraken te maken over welke deelresultaten er behaald moeten worden, over de voortgang bij het behalen van die resultaten moeten regelmatig gesprekken gevoerd worden.
Zelforganisatie is wat anders dan laissez faire. Het is op een ander manier met elkaar in gesprek zijn. Het is niet achter deadlines aanjagen, het is niet ik zie wel wat er gebeurt is. Het is aandacht en belangstelling hebben voor waar de ander mee bezig is. En in dat contact steeds weer vaststellen hoe je samen aan het realiseren van een toekomstbeeld werkt. Dat is heel anders dan vroeger op school. Daar werkte je aan het toekomstbeeld dat de leraar of de methode voor je bedacht had. Maar zelfsturing betekent dat de schooltijd voorbij is.
Volgens Verhoeven is de essentie van zelfsturing niet dat die werkt zonder leiding. Er dient verbinding gecreëerd te worden om tot gezamenlijke prestaties te komen. Daarin ligt de rol voor leiders. En dat is geen eenvoudige rol want effectieve zelfsturende volgers stellen hoge eisen aan de mensen die hen leiden