Verdeeldheid en leiderschap

De politieke arena in Nederland wordt gekenmerkt door grote verdeeldheid. Het is een verdeeldheid, die ook in de samenleving gestalte heeft gekregen. Die verdeeldheid is niet nieuw. Verdeeldheid kom je vaker tegen in onze geschiedenis. In 1672, het rampjaar, culmineerde die verdeeldheid zelfs in een gruwelijke politieke moord.Hoe geef je leiding in een situatie waarin van zo’n verdeeldheid sprake is?

Compromissen
De regering van ons land is nu ongeveer een jaar aan de slag. Deze regering werd samengesteld uit twee politieke stromingen, die zich in de verkiezingsperiode, voorafgaand aan het tot stand komen van een nieuwe regering, sterk profileerden ten opzichte van elkaar. Het is daarom niet zo moeilijk om te begrijpen dat het regeerakkoord, het plan op basis waarvan het land bestuurd gaat worden voor veel mensen grote teleurstellingen bevat. Het plan is het resultaat van compromissen. Als je, met totaal verschillende agenda’s, toch iets samen wilt doen heb je weinig keuze. Je moet dan op sommige punten inleveren om op andere punten te kunnen oogsten. Inmiddels hebben we gezien dat het in de praktijk ook niet meevalt.

Leiderschapskwaliteiten
De minister president  staat daarmee als leider voor een lastig vraagstuk, een vraagstuk dat veel vraagt van zijn leiderschapskwaliteiten. Mensen hebben je hun vertrouwen gegeven en het eerste wat je doet na verkiezingen is, dat vertrouwen, beschamen. De omstandigheden zijn veranderd, dus je moest wel, maar begrijpen je volgers dat ook. In de situatie, die we hadden met liberale en socialistische denkbeelden zo scherp mogelijk geprofileerd tegenover elkaar, moet je gaan uitleggen dat je samen met je als vijand neergezette tegenstander het land gaat regeren.
Het vertrouwen in de politiek is makkelijk te vertalen naar vertrouwen in politieke leiders. En het gaat er bij vertrouwen in politieke leiders om dat je doet wat je zegt. Daar gaat het bij vertrouwen in leiders altijd om. Doe je wat je hebt beloofd en hebt. Geef de antwoorden op de vragen waarvoor je volgers zich gesteld zien. Of op die zaken die door je volgers als probleem worden gezien. En  communiceer  daar dan zo over dat je volgers weten dat je ze serieus neemt.

Politieke moord
Nederland kent in dat opzicht een lange geschiedenis. Er waren mensen die tot grote hoogte stegen maar ze konden ook heel diep vallen. De omstandigheden waaronder dat gebeurde zijn vast niet identiek aan die van vandaag maar er zijn wel punten van overeenkomt en die overeenkomst geldt vooral de vraag hoe je het komt dat je volgers zich tegen je keren. Dat werd extreem duidelijk in het rampjaar 1972.
Op 20 augustus 1972, 340 jaar geleden dus, werden in Den Haag de broers Johan en Cornelis De Witt op gruwelijke wijze vermoord. Op een schilderij van Pieter Frits, een tijdgenoot van Johan en Cornelis is te zien hoe een grote menigte mensen zich vergrijpt aan de twee broers. Wat een triest en roemloos einde van twee mensen, die kort voor hun dood nog grote triomfen vierden als leiders van de Nederlandse republiek. Hun roem was ongeëvenaard. Ze behaalden geweldige successen. Het enige wat ze niet bereikten was eenheid binnen het Nederlandse vol k. Het was die verdeeldheid waar uiteindelijk mensen, die zich persoonlijk gekwetst voelden door de gebroeders De Witt, gebruik van maakten om een definitief einde te maken aan niet alleen de positie maar ook het leven van de broers.

Persoonlijke politiek
Het was niet de verdeeldheid zelf.  De verdeeldheid tussen de Staatsen, waar de gebroeders De Witt vertegenwoordiger van waren en de Orangisten, de mensen, die weer een Oranje als stadhouder wensten. Die verdeeldheid  leidde tot een enorme dynamiek in de samenleving en ook tot flinke spanningen. Daardoor ontstond ook veel ruimte voor het bedrijven van politiek niet met het belang van Nederland voor ogen maar vooral met het eigen belang voor ogen. In recente publicaties wordt gewezen op onder andere de rol van Cornelis Tromp. Hij was de zoon van de beroemde admiraal Maarten Harpertzoon Tromp. In zijn hang naar roem en rijkdom en een behoefte de heldendaden van zijn vader te evenaren, maakte hij nogal wat fouten. Hij bracht door roekeloos optreden de gehele Nederlandse vloot enkele malen in moeilijkheden en werd in 1666 door Johan De Witt op non-actief gesteld. Uit de thans beschikbare historische bronnen (Symposium moord De Witten 26-09-2009) kan worden afgeleid dat Cornelis Tromp met andere ‘hooggeplaatste’ mensen achter de moord op de gebroeders De Witt zat.

Tegenstellingen
Het was dus niet de tegenstelling tussen de Orangisten en de Staatsen, die leidde tot de moord. Het waren mensen, die gebruik maakten van die tegenstellingen. Door geruchten te verspreiden en aan te wakkeren construeerden zij het platform waarop de moord kon plaats vinden.
We hebben ook nu met tegenstellingen te maken. Het zijn die tegenstellingen, die politieke leiders geen keuze laten. Compromissen zijn onvermijdelijk.
Dat gebeurt ook als je leiding geeft aan een onderneming. Zeker als het gaat om een grote bureaucratische onderneming. Een onderneming, die is samengesteld uit werkmaatschappijen. Een onderneming waarin in de loop der jaren koninkrijkjes konden ontstaan. Waar “kroonprinsen” konden opklimmen in de organisatie is een organisatie is een organisatie waar deze dingen kunnen gebeuren. Minzberg laat in zijn standaardwerk Power in and around Organizations zien hoe coalities binnen en buiten een organisatie met elkaar kunnen interfereren. Een verdeelde externe coalitie leidt gemakkelijk tot een verdeelde interne coalitie. De spanningen kunnen daarbij hoog oplopen. En partijen raken makkelijk in een onoverzichtelijke nooit eindigende strijd verwikkeld. Vaak is die strijd maar beperkt zichtbaar. Ze speelt zich dan af onder een vernis van formele beleefdheden naar elkaar.

Los van de realiteit
Johan de Witt bleek jarenlang een meester in dit politieke spel. Hij sloot op tijd de juiste compromissen. Deed water bij de wijn als dat nodig was en zorgde ervoor dat hijzelf niet op een persoonlijke misstap te betrappen was. Johan de Witt stond bekend als onkreukbaar, in tegenstelling tot de man die een rol speelde in de acties die leidden tot zijn gruwelijke dood. Cornelis Tromp gebruikte  ’s lands  oorlogschepen voor eigen gewin en veroorzaakte grote verliezen door misbruik van en smokkel in drank .
Johan de Witt hield onvoldoende rekening met het feit dat Cornelis Tromp gebruik kon maken van onvrede bij de Orangisten. Orangisten, die aan kracht wonnen doordat er de republiek onverwacht onder de voet dreigde te worden gelopen door de Fransen. Willem III werd gezien als de enige, die ons land uit die dreiging kon redden. De prachtige politieke constructies die door Johan de Witt geconstrueerd waren bleken een misrekening te zijn.

DNA van Nederland
De Amerikaanse historicus James Kennedy zag in de Nederlandse politieke crisis aan het begin van deze eeuw eeuwenoude spanningen opduiken. De tegenstelling van toen – ‘prinsgezind’ tegen ‘staatsgezind’ – zit als het ware in de DNA-structuur van het Nederlandse openbare leven.
Tegen het Financiële Dagblad zei hij: ‘Paars had het idee dat “goed bestuur” wel voldoende zou zijn, dat het wel in orde zou komen als je iedereen meer eigen verantwoordelijkheid zou geven. Er was geen aandacht meer voor ideologie, voor culturele vraagstukken. Daarop kwam een reactie. Mensen voelden zich veronachtzaamd, vonden dat zaken die hen bezighielden bleven liggen, dat het rechtvaardigheidsgevoel van de overheid onderontwikkeld was. Je kunt het vergelijken met de stadhouderloze periodes in de Nederlandse geschiedenis. Eerst heerst de “Ware Vrijheid” van de regenten, die de zaken op het eerste gezicht goed regelen. Maar onderhuids sluimert er onvrede onder het volk. Als er dan een echte crisis komt, zoals in 1672, dan deugt opeens het hele bestel niet meer en moet er een daadkrachtig regime komen. Dat waren toen de Oranjes. Dat is misschien toch een patroon in de Nederlandse geschiedenis: lange periodes van regentesk bestuur, gevolgd door een crisis waarin de elite hulpeloos, nalatig en onslagvaardig lijkt.’

Terugwerkende kracht
Het is onmogelijk om nu 320 jaar later Johan de Witt nog van advies te dienen maar ik denk dat hij gebaat was geweest bij een iets andere stijl van leiding geven. Een stijl, waarin een visie op de republiek centraal stond. Een visie mensen op gevoelsniveau kon  mensen kon raken. Die emotie werd niet opgewekt door alle uitstekend bedachte en doorgerekende modellen, die leidden tot een ongekende welvaart in de Nederlanden. Daarnaast had hij baat gehad bij een beter inzicht in de psyche en de emoties van zijn tegenstanders. Hij had met dat inzicht misschien kunnen voorkomen dat er zich een vulkaan aan emoties opbouwde, door te zorgen voor een kanaal waarlangs het teveel aan spanning kon wegvloeien. Het is boeiend om te lezen wat Janka Stoker en Harry Garretsen, hoogleraar Leiderschap en Organisatieverandering en hoogleraar Internationale Economie van de Rijksuniversiteit Groningen in een recent artikel over het leiderschap van Mark Rutte zeggen. Zij stellen dat Mark Rutte gebaat zou zijn bij Transformationeel Leiderschap in plaats van het Transactioneel Leiderschap wat hij nu laat zien. Bij Transactioneel Leiderschap gaat om het aangaan van op ratio gebaseerde interacties. Voor wat hoort wat. Bij Transformationeel leiderschap gaat het om idealen, een visie, waarden. Je werkt bij Transformationeel leiderschap vanuit die visie. Die visie verbind, die visie inspireert, die visie helpt je om een moeilijke tijd door te komen.
In de tijd van Johan de Witt werd de visie van de Staatsen door grote delen van het de Nederlandse bevolking niet gedeeld, dat gold ook voor de visie van de Orangisten of Prinsgezinden. Johan de Witt kwam niet met een perspectief waarin beide visies een plaats konden krijgen. Dat lukte niet omdat hij een vertegenwoordiger was van de regenten met een Staatse visie.

De bescheiden leider
Als Rutte erin slaagt wel een visie te schetsen waar liberalen, socialisten en anderen zich in kunnen vinden dan zullen de mensen hem z’n niet ingeloste verkiezingsbeloften gemakkelijk vergeven . Doet hij dat niet dan zullen ze hem nog lang worden nagedragen.
In zijn boek “De bescheiden leider (2005)” pleit Willem Verhoeven voor bescheidenheid in leiderschap. Dat is belangrijk als je verbonden  wil blijven met van de realiteit van elke dag. De spreadsheetmanager heeft zich daar los van gemaakt.  Zijn werkelijkheid wordt gevormd door cijfers en hij stuurt door hele slimme dingen met die cijfers te doen. Een spreadsheetmanager bindt geen mensen. Hij raakt los van ze.
Een bescheiden leider blijft in verbinding staan, Verhoeven noemt 9 belangrijke kenmerken van een bescheiden.
1. Hij leidt, vanuit een eigen identiteit. Wie hij of zij is blijft zichtbaar. Het blijft een mens van vlees en bloed en het is zichtbaar waarvoor hij of zij staat. Hij of zij doet zich niet mooier voor.
2. Hij wordt geleid door een ideaal, hij wil iets bereiken in de samenleving en als het even kan iets waar mensen wat aan hebben.
3. Hij wordt gevolgd. Er zijn mensen, die gemotiveerd en geïnspireerd zijn om samen met hem iets neer te zetten. Sommige leiders zijn zo vervreemd van de werkelijkheid en gaan zo op in hun positie dat ze niet in de gaten hebben dat ze door niemand meer gevolgd worden.
4. Hij volgt. De bescheiden leider let op en ziet wanneer hij iets of iemand moet volgen. Hij accepteert het als hij opdrachten krijgt van zijn collega’s.
5. Hij is leider en manager. Tegenwoordig worden die twee vaak als tegengesteld aan elkaar gezien maar het is juist belangrijk om ze te combineren. Je geeft richting aan maar je doet ook mee in het organiseren van de uitvoering.
6. Hij is een soort architect en dat betekent dat hij processen ontwerpt waarin mensen met elkaar samenwerken en tot de realisatie van doelen komen.
7. Hij is nederig op evenwaardige wijze. Hij stelt zich niet boven de ander maar ook niet onder de ander op.
8. Hij is sober en gedisciplineerd. Hij leeft niet op grote voet, hij laat het niet breed hangen en hij houdt zich aan z’n afspraken en volgt z’n eigen regels
9. Hij is wijs en dat betekent dat je geduldig kunt zijn, dat je even kunt wachten, dat je met minder genoegen neemt.
Het wordt tijd dat deze leiders weer de ruimte krijgen.