Leiden en dienen

Dienend leiderschap in Indonesië lijkt heel vanzelfsprekend. Een moeilijkheid is echter dat in dienend leiderschap leiden en dienen bij elkaar komen en in Indonesië lijkt die tegenstelling schier onoverbrugbaar. Hoe is dat eigenlijk in Nederland?

Vriendelijke mensen
Als je praat over dienend leiderschap in relatie tot Indonesië dan reageren mensen vaak met de opmerking dat dat toch niet zo moeilijk kan zijn. De mensen zijn daar zo vriendelijk en zo gericht op dienstverlening. Als dienend leiderschap ergens een in vruchtbare aarde kan vallen dan is het wel in de gordel van smaragd. Toch is mijn ervaring een hele andere en dat werd de afgelopen weken toe mijn vrouw en ik actief op pad waren om het concept van dienend leiderschap in Indonesië onder de aandacht te brengen nog weer eens extra duidelijk. Als je goed naar dat dienen kijkt wordt duidelijk dat dienen minstens op twee manieren vorm kan krijgen.

Grenzeloos leiderschap
Daarvoor is het concept wat Fons Trompenaars en Ed Voerman schetsen in hun boek Grenzeloos leiderschap heel bruikbaar. Het boek gaat over zeven dilemma’s van Servant leadership of in het Nederlands Dienend-leiderschap. Een van de dilemma’s waarover ze het hebben is het dilemma leiden versus dienen. Fons Trompenaars heeft in zijn uitgebreide internationale onderzoek ontdekt dat wat iemand tot een leider maakt in verschillende culturen volstrekt verschillend is.

Attributie of prestatie
Trompenaars onderscheid twee groepen culturen. Aan de ene kant zijn er de culturen, die over leiderschap denken in termen van prestatie terwijl er aan de andere kant ook veel culturen zijn die over leiderschap denken in termen van attributie. In culturen waar prestatie centraal staat, ontlenen leiders status aan wat ze bereikt hebben. Culturen waarin attributie belangrijk is kennen toegeschreven status. Het is een reflectie van wat een individue is en hoe anderen zich toe hem of haar verhouden. Het is in zo’n cultuur duidelijk wie de “heren” zijn en wie de dienaars. In zo’n cultuur hoort macht bij de persoon van de leider en je doet in zo’n cultuur iets voor de leider en veel minder voor abstracte doelstellingen. Uit het onderzoek van Trompenaars komt naar voren dat de attributiecultuur in Indonesië nog heel sterk is en dat terwijl in Nederland de prestatie cultuur duidelijk dominant is.

Leiden en dienen
En zoals het met leiden is zo is het ook met dienen. In Nederland laat je dienend gedrag zien omdat je iets bereiken wilt. In Indonesië hoort dienend gedrag bij de status die je hebt of liever gezegd aan het ontbreken daarvan. Dat is in Indonesié niet altijd gemakkelijk als je mensen werft voor een beroep waarin dienen belangrijk is. Als het een beroep is met een hoge status zoals bijvoorbeeld stewardess dan valt het niet mee om je nog steeds dienstverlenend op te stellen. En voor mensen, die zich door opleiding, afkomst of relaties op een hogere positie bevinden is het heel lastig om dienstverlenend gedrag te vertonen. Ze laten dat graag door anderen doen. Zo ken ik een directeur eigenaar van een groot bedrijf, die zich theoretisch helemaal kan vinden in de ideeën over modern leiderschap. Hij roept echter voor het minste geringste iemand om iets voor hem of voor mij te regelen. Dat merk ik als ik bij hem op bezoek ben.

NIet zwart wit
Nou schetsen Trompenaars en Voerman geen zwart wit beeld, ze benadrukken daat er sprake is van een glijdende schaal en ook in Nederland kan het voorkomen dat mensen zichzelf als een leider zien omdat ze in Delft of Nijenrode gestudeerd hebben. En ook in Indonesië komt het voor dat mensen zich gedragen als of ze in een prestatiecultuur leven en werken. De huidige minister van maritieme zaken en de gouverneur van Jakarta zijn daar voorbeelden van. Ze worden door tegenstanders wel voortdurend afgeschilderd als ongeschikt en dat wordt er verwezen naar afkomst of het ontbreken van diploma’s. Er wordt dan niet naar prestaties gekeken.

De tegenstelling opheffen
In dienend leiderschap, zoals dat is ontwikkeld door Robert Greenleaf, gaat het erom dat de tegenstelling tussen dienen en leiden wordt opgeheven. Dat kan als je je richt op de vraag ”Wat hebben mensen nodig en wat kan ik doen om te zorgen dat ze dat krijgen” de belangrijkste taak van een leider is dan het helder krijgen van maatschappelijke behoeften en daar een antwoord op vinden. Je dient niet alleen je medewerkers maar je dient ook de samenleving en zo hef je de tegenstelling tussen leiden en dienen op.

De sultansgraven
Een paar weken geleden reden wij tegen de avond in een gehuurd koetsje van de stad Yogyakarta naar het kleine stadje Imogiri zo’n 15 kilometer ten zuiden van Yogyakarta. Het was heel bijzonder om op deze ouderwetse manier deze ouderwetse route af te leggen. We gingen de graven van de sultans van Yogya en Solo bezoeken, die liggen op een berg bij Imogiri begraven. De koetsier was de zoon van een dienaar van de sultan, wiens taak het was de wacht te houden bij de graven. Hij kreeg daar nauwelijks voor betaald. Maar hij voelde het als een hele eer om de sultan zo te mogen dienen. De zoon, die ons meenam in zijn koetsje was er ook heel trots op. Hij vertelde mij de hele weg hoe belangrijk het was om zaken te accepteren zoals ze zijn. Er waren nou eenmaal mensen, die boven stonden en anderen die moesten dienen. Hij hoorde tot die laatste categorie. Omdat het al laat was nodigde hij ons uit om bij hem thuis te komen slapen. We hebben dat niet gedaan maar zijn de ruim 400 treden opgeklommen, die ons bij de graven brachten. We zijn er stil geweest en ik heb heilig water gedronken.

De uitdaging
Ik werd mij er weer van bewust dat de dienaar hier op Java alleen dienaar is. In de optiek van dienend leiderschap is dat anders daar is iedereen zijn eigen leider. Iedereen staat aan de top van zijn eigen piramide. Wij zij denken is niet op z’n plaats bij dienend leiderschap. Dat is de grote uitdaging in een land als Indonesië en misschien ook wel in Nederland