Rituelen en verbinden

De recent overleden Indonesische schrijver,Sitor Situmorang benadrukt het belang van rituelen als het om verbinden gaat. Rituelen zorgen voor evenwaardigheid. In rituelen wordt er meestal niet de baas gespeeld. Gianpietro Petriglieri legt uit hoe dat zit.

Rituelen
Sitor Situmorang vertelt, in de gesprekken die in 2004  door de VPRO werden uitgezonden, over zijn eerste levensjaren in een vallei aan de voet van de vulkaan op een eiland in het Toba meer. Hij vertelt hoe belangrijk die rituelen waren voor de samenleving waartoe hij toen behoorde. Hoe die rituelen een essentiële rol speelden in het je met elkaar verbonden voelen. Dat was het geval als het om de eigen vallei ging. Het was ook het geval als het ging om de vreedzame samenleving met de andere valleien waar andere stammen leefden. Ook die hadden er hun rituelen voor. En al die rituelen waren verankerd in de wereld, die men veronderstelde op de top van de berg. Het betekende ook dat het niet alleen maar ging om mensen en hun onderlinge verhoudingen maar ook om hun verhouding tot de natuur, de dieren, de planten, de natuurelementen.

Kerst en Oud en Nieuw
De Nederlanders verstoorden die verhoudingen ingrijpend. Het was onzin, het was bijgeloof, het was niet rationeel en het hield de vooruitgang tegen. In zijn poëzie laat Stumorang regelmatig voelen hoe hij terugverlangt naar de harmonische verhoudingen uit zijn jeugd en de rituelen, die daar voorwaarde voor zijn. Wij zijn nu eind december ook in een tijd aangekomen waarin onze rituelen belangrijk zijn. We vieren Kerst en Oud en Nieuw. Er was een tijd dat ik moeite had met die rituelen. De dagen tellen toch gewoon door. Wat is nu toch het verschil tussen 31 december en 1 januari? Dat is toch arbitrair. Je kunt net zo goed op 15 januari of op 15 december Oud en Nieuw vieren.

Oeroud
De rituelen die bij  Kerst en Oud en Nieuw horen zijn oeroude rituelen. Op 21 januari 2013 schreef Gianpiero Petriglieri, hoogleraar organisatiegedrag aan Insead, een artikel over het belang van rituelen. Het artikel verscheen in Harvard Business Review. Petriglieri schreef het artikel naar aanleiding van de tweede inauguratie van Obama. Het artikel hielp mij om wat beter te doorgronden wat het belang is van rituelen. Jarenlang had ik niets met rituelen: poespas en flauwekul. Zonde van de tijd en van het geld. Mijn HBS diploma ontving ik demonstratief in de meest gehavende kleding die ik kon vinden en mijn ouders waren diep teleurgesteld dat ik mijn bul alleen maar bij de administratie van de universiteit ging ophalen. En Kerst en Oud en Nieuw waren aan mij niet besteed. Het gaat om de inhoud en niet om al die vormen waarin inhoud wordt gestoken. Die vormen stelden niets voor vond ik.

Betekenis
De laatste jaren merk ik dat daar wel verandering in is gekomen. Extra aandacht geven aan het afscheid van iemand vind ik nu ook een zinvolle activiteit en ik doe met plezier mee als er daarvoor iets georganiseerd moet worden. Het werk van Situmorang en het artikel van Petriglieri geven mij vervolgens meer inzicht in het belang voor rituelen in relatie tot leiderschap. En nu Kerst en Oud en Nieuw weer voor de deur staan en koning Willem Alexander weer de traditionele kerstboodschap tot het volk zal richten,wil ik de inzichten van Petriglieri graag delen.

• Volgens Petriglieri heeft een ritueel of een ceremonie betrekking op ons. Op ons als gemeenschap. Het ritueel is er niet voor iemand speciaal. Het ritueel is er voor ons, de leider en de mensen waaraan hij leiding geeft.
• Een ritueel markeert een bijzonder  moment in de tijd. Het gaat daarbij meestal om een transitie. Een gemeenschap gaat naar iets nieuws toe. Daarmee is het ritueel een bevestiging van het vermogen van een samenleving om zich te vernieuwen. Het ritueel verbindt daarin mensen met elkaar. Mensen laten in het ritueel iets van hun cultuur zien en worden door het ritueel ook in hun gezamenlijke cultuur bevestigd.
• Rituelen zijn er om leiders met hun samenleving te verbinden en omgekeerd om de samenleving met een leider te verbinden. Rituelen geven de mogelijkheid ergens bij te horen zonder er bezit van te nemen. Bezit nemen doe je als je aandeelhouder wordt. Of als je ergens de baas gaat spelen. Verbinden doe je via rituelen. Rituelen scheppen een band waarin voor alle partijen ruimte is om samen te werken aan verbetering van het gemeenschappelijke.
• Rituelen worden gebruikt om betekenis te geven. Rituelen laten zien wat we belangrijk vinden, wie we zijn, wat we willen laten zien en wat daarvan de achtergronden zijn. Een ritueel is een geheugensteuntje, het laat zien dat leiderschap vorm aanbrengt maar ook dat leiderschap door de omgeving gevormd wordt. In het ritueel is een voortdurende interactie tussen de leider en de mensen aan wie hij of zij leiding geeft. Een ritueel toont de wederzijdse afhankelijkheid. Dat is wat Situmorang erg duidelijk maakt in zijn werk.
• In onze moderne organisaties is steeds minder aandacht zegt Petriglieri. Mensen zijn meer op zichzelf gericht, werken aan hun eigen agenda, ze zijn vrijer en laten zich minder vastleggen in kaders en structuren. Mensen zijn in organisaties veel losser van elkaar. Dat betekent ook veel meer fragmentatie, kans op isolatie en eenzaamheid. In zulke organisaties worden rituelen gezien als zinloos en zonde van de tijd. Het zijn betekenisloze gebeurtenissen geworden. Er is daar weinig verbinding tussen leiders en volgers.
• Petriglieri bevestigt dat rituelen meestal worden ingevuld door de mensen, die de touwtjes in handen hebben. Het is echter belangrijk om te beseffen dat een ritueel de leiders en de volgers met elkaar in contact brengt, ze kijken elkaar bij het ritueel in de ogen. De volgers zien de leider en de leider ziet de volgers en zo verplichten ze zich aan elkaar.
• In onze moderne tijd zijn de grenzen tussen de mens, de taak en de rol steeds fragieler geworden. Op elk aspect hebben de volgers zicht. Ook al wil de leider graag een privé leven, niet zichtbaar voor anderen, toch krijgen we steeds een inkijkje. Volgens Petriglieri leidt het zichtbaarder worden van al die aspecten tot inspireren en geïnspireerd worden. De leider wordt daar kwetsbaar in maar ziet er dan ook uit als een echt mens. Het wordt makkelijker een leider te haten of van een leider te houden.

Mens blijven, terwijl je voor zulke grote uitdagingen staat en er zulke hoge eisen aan je worden gesteld. Dat biedt grote kansen maar ook risico’s. Rituelen helpen daar vorm aan te geven.