Sitor Situmorang

21 december 2014 overleed op 91 jarige leeftijd, de Indonesische schrijver en denker Sitor Situmorang. Voor Situmorang stonden de menselijke maat en de onderlinge afhankelijkheden tussen mensen centraal. In die onderlinge afhankelijkheid krijgt de verhouding tot het hogere, het spirituele een belangrijke plaats. In zijn gedichten en ander werk geeft hij er uitvoerig blijk van.

Sitor Situmorang
Gisteren overleed in Apeldoorn op 91 jarige leeftijd de dichter en schrijver Sitor Situmorang. Hij heeft grote invloed gehad op het ontstaan van de Indonesische samenleving en de Indonesische cultuur. Situmorang heeft zich zijn leven lang bezig gehouden met de vraag hoe mensen met elkaar omgaan, hoe mensen in vrede met elkaar kunnen leven. Hoe je met elkaar een samenleving kunt vormen.

Geen krachtig leiderschap
In zijn benadering valt direct op dat hij daarbij geen heil ziet in krachtig leiderschap. Krachtig leiderschap verstoort het ontstaan en de ontwikkeling van een coherente samenleving. Situmorang werd geboren in 1923, op 2 oktober van dat jaar. Hij werd geboren in een klein dorp op het eiland Samosir. Een groot eiland in één van de grootste zoetwatermeren op aarde, het Tobameer. Een reusachtig meer in het Noorden van eiland Sumatra. Het meer ligt 600 meter boven de zeespiegel en is omgeven door hoge bergen. Ook op het eiland zelf zijn hoge bergen te vinden. Het zijn dode vulkanen en voor de mensen, die er wonen heeft één van de bergen op het eiland belangrijke betekenis. Want op die berg wonen de goden en van die goden stammen de mensen af. Situmorang werd geboren als de zoon van de man, die optrad als legeraanvoerder voor de mensen, die leefden in de vallei waarin zijn dorp lag. In 2004 zond de VPRO twee gesprekken met Sitor Situmorang uit. Hij vertelde daarin over zijn jeugd over waar zijn inspiratie vandaan kwam. Toen hij geboren werd was het gebied waar hij woonde net veroverd door de Nederlanders.

Geweld
Overste Van Dalen had er vreselijk huisgehouden in een poging eens en voor altijd een einde te maken aan de opstandigheid van de mensen in Noord Sumatra, die zich maar niet bij centraal gezag neer wilden leggen. Hele dorpen werden uitgemoord. Op sommige foto’s in het boek Klamboes, Klewangs en Klapperbomen van Pierre Heijboer zie je de platgebrande dorpen vol lijken van mannen, vrouwen en kinderen. Toch werden de eerste jaren van Situmorangs leven nog gekenmerkt door de oude rituelen en de traditionele wijze waarop men met elkaar omging. Er was sprake van evenwaardigheid. Onderlinge afhankelijkheid kreeg vorm in rituelen. Evenwaardigheid in de dorpen, in de valleien, tussen de valleien, die elk een klein land op zich vormden en zelfs tussen de Batak mensen in de valleien en de stammen, die om hen heen leefden. De adat, het gewoonte recht, de rituelen gaven aan hoe je met verschillen en tegenstellingen om moest gaan. Er was  niemand, die eenzijdig de knopen doorhakte. Situmorang verteld in het gesprek wat door de VPRO werd uitgezonden, hoe die eerste jaren van zijn leven zijn kijk op de wereld bepaald hebben.

Chaos
In zijn boek Toba Na Sae, de geschiedenis van het Batak volk beschrijft hij hoe de Nederlanders, die er kwamen, rapporteren over het volkomen gebrek aan een staatsvorm. Er waren geen regels, er was geen hiërarchie, er was geen bureaucratie, kortom de wereld, die Situmorang beleefde als harmonische en vredig werd door de eerste Nederlanders als chaotisch beschreven. Daar moest verandering in komen en de Nederlanders voerden er een op Nederlandse ideeën geschoeid bestuur in. Het betekende voor Situmorang dat hij weg moest uit zijn dorp. Als zoon van de lokale legeraanvoerder moest hij een Nederlandse opvoeding krijgen. Hij moest Nederlands leren op school, er werd daar alleen maar Nederlands gesproken. Hij moest ook Nederlandse boeken lezen. Hij vatte grote liefde op voor de literatuur.

Saidja en Adinda
Op z’n 15e jaar vertaalde hij het verhaal Saidja en Adinda, uit de Max Havelaar in het Bataks. Het is het verhaal waarin KNIL soldaten een wreed einde maken aan de opbloeiende liefde tussen een dorpsjongen en een dorpsmeisje. Het staat symbool voor het denken van Situmorang. Hij voelde zich aangetrokken door de ideeën van Soekarno en steunde diens idee van eenheid in verscheidenheid. Dat was een idee wat goed aansloot op de manier waarop de samenleving in Sumatra was ingericht. Daarin lag de kracht van de samenleving op Sumatra en haar vitaliteit. In 1967 werd Situmorang, door Soeharto, gevangen gezet. Hij bleef vastzitten tot 1976. Een proces was er nooit. Maar, de ideeën van Situorang stonden haaks op die van Soeharto, die wel geloofde in krachtig gezag, alle macht in één hand. Een klassieke feodale opvatting. Gelukkig zijn de ideeën van Situmorang nog springlevend. Als de wereld Soeharto al lang vergeten is leeft Situmorang nog voort in zijn verhalen en in zijn poëzie. Ik sluit deze blog af met een gedicht van Situmorang:

Eiland boven eiland

Tussen toen en nu
strekt zich een reisroute uit,
Ervaringen te kust en te keur
en het hooggebergte van de eenzaamheid.

Tussen de Straat van Malakka en de Indische Oceaan
strekt zich Sumatra uit.
De Bukit Barisan verbindt beide uiteinden,
Daarboven het meer, daarboven het geliefde eiland Samosir.

Er bestaan zes continenten,
Zeven oceanen heb ik bevaren.
Waar was het ‘t mooist?

Het antwoord is klip en klaar,
vragen is overbodig:
Het mooiste land
is jouw trouw
Oergrond waar mijn zwerftocht begon
Op de bodem van een oceaan van verlangen.