Zelfsturing en leiderschap

Zelfsturing is lastige materie. Aan de ene kant is het een hype, aan de andere kant zijn mensen er bang voor. Wij zijn er nu al bijna 30 jaar mee bezig en zien regelmatig situaties waarin het heel goed gaat met zelfsturing. We zien ook vaak situaties waarin het helemaal niet lukt. Dat is vaak in situaties waarin gedacht wordt dat je bij zelfsturing geen leiding meer nodig hebt. Zelfsturing vraagt om een andere manier van leiding geven. Het is de moeite waard je daarin te verdiepen en je erin te oefenen.

Al zo lang geleden?
Als een corpus delicti hield hij het boekje omhoog. Het was het boek De zelfsturende medewerker van onze collega Willem Verhoeven. Hoe kon dat nou, vroeg hij zich hardop af. Een boek over zo’n actueel onderwerp maar al geschreven in 1997 (2e versie 2003) . Hij had het net gelezen en hij vond het nog helemaal aansluiten bij deze tijd. Hoe was het mogelijk dat daar in 1997 al een boek over verschenen was. Afgaand op zijn verschijning schat ik in dat hij toen 12 jaar oud was. Nu stond hij aan de leiding van een succesvolle onderneming, door hemzelf samen met iemand anders opgericht. Het was ze voor de wind gegaan sinds de oprichting 6 jaar geleden. Hun medewerkers waren erg belangrijk in dit succes. Het was mede aan hun betrokkenheid te danken dat het zo goed met ze ging. Hij had steeds geprobeerd zijn medewerkers de ruimte te geven. En de centrale waarden van het bedrijf en de invloed ervan op wat ze in projecten moesten neerzetten werden regelmatig met elkaar gedeeld. Daar wilde hij verder mee, juist nu de organisatie verder groeide. Dat was ook de reden dat hij op zoek was gegaan naar informatie over zelfsturende medewerkers en dit was het enige boek wat hij over dat onderwerp had kunnen vinden.

Niet het enige
Ik vertelde hem dat dit niet het enige boek was wat Willem Verhoeven geschreven had. Al in 1991 had hij het boek Managen zonder hiërarchie uitgebracht. Een boek, ter voorbereiding op een proefschrift. In dat boek heeft Verhoeven theorie en resultaten van onderzoek verzameld over zelfsturing en over hoe je leiding geeft zonder de baas te spelen.
De directeur was verrast dat we al zo lang met dit onderwerp bezig zijn en hij vroeg me hoe het kon dat er nog maar zo weinig organisaties waren waar de ideeën over zelfsturing werden toegepast. Daar kon ik slechts mijn vermoedens over uitspreken en dat vermoeden is dat mensen er bang voor zijn. Zowel leidinggevenden als medewerkers voelen zich veiliger in de traditionele rolverdeling. En voor de medewerker betekent de traditionele rolverdeling in zekere zin het hebben van een grote vrijheid. Als de baas alles bepaalt hoef je je namelijk nergens verantwoordelijk voor te voelen. Als je zelfsturend bent ben je wel verantwoordelijk voor je eigen keuzes en kan je er ook op aangesproken worden.

Effectieve medewerkers
De manier van werken waarvoor in het bedrijf waar ik nu was, gekozen werd was er juist één waarbij het belangrijk was dat medewerkers zelf keuzes kunnen maken. En de diensten die het bedrijf aanbiedt moeten perfect aansluiten op wat de klant nodig had. Daarbij gaat het niet alleen om waar de klant om vraagt. De man of vrouw, die contact heeft met de klant moet ook op eigen initiatief in gesprek kunnen gaan over zaken, die  ervoor kunnen zorgen dat de puntjes op de i gezet worden ook als de klant daar zelf niet aan denkt. Dat is niet om de klant nog wat extra geld uit de zak te kloppen maar om de klant geheel te ontzorgen. Het is voor het bedrijf van levensbelang om die manier van werken vast te houden.
En daar zat nog een belangrijke vraag voor mijn gesprekspartner. Het was de vraag hoe  je dit vast kon houden. Hij zag genoeg bedrijven die kans zagen een kunstje één keer op te voeren, maar er continuïteit in krijgen, daar wilde hij graag inzicht in krijgen en zo was hij bij het boek De zelfsturende medewerker terecht gekomen.

Zelfsturing en leiderschap
Het boek had hem inzicht geboden. Nu was hij op zoek naar meer en daarom wilde hij er met me over praten. Hij wil effectieve medewerkers, zoals Verhoeven die in navolging van Kelley, beschrijft in het eerste hoofdstuk van de Zelfsturende medewerker. Medewerkers, die volgens Kelley verrassend veel lijken op een goede leider. Dat roept onmiddellijk de vraag op of je dan nog wel leiders nodig hebt. Een vraag die nu nog steeds erg actueel is. En waarover vaak niet goed is nagedacht als er weer eens ergens een laag managers uit de organisatie wordt gesneden. Volgens ons en Verhoeven is de essentie van zelfsturing niet dat je werkt zonder leiding. Er dient verbinding gemaakt te worden tussen al die zelfstuurders om tot gezamenlijke prestaties te komen. Daarin ligt uitdrukkelijk een rol voor een leider. En dat is geen eenvoudige rol, want effectieve medewerkers stellen zeer hoge eisen aan de mensen die hun leiden. Eisen waar, zo is mijn inschatting, deze directeur graag aan zal voldoen.