De behoefte aan gemeenschap

PC HOOFTprijs
Vandaag ontvangt columnist Bas Heyne de PC Hooftprijs.  Bas Heyne schrijft columns en essays. Je kunt ze vaak vinden in de NRC. Vorige week las ik een interview met Heyne in dagblad Trouw naar aanleiding van het feit dat hij de PC Hooftprijs in ontvangst mag nemen. In dat interview beschrijft hij de spanning die er zit tussen het verlichtingsideaal en de diepgewortelde behoefte van de mens om bij een gemeenschap te horen.

Zelf
De verlichting heeft ons geleerd dat je zelf moet durven denken en daar is in de loop van de geschiedenis aan toegevoegd dat je je eigen wereld mag of maken en aan niemand iets verschuldigd bent. En het is niet alleen je eigen wereld mogen maken maar het is inmiddels norm geworden, je moet nu je eigen wereld maken. Het liberale gedachtegoed en het marktdenken zijn op die gedachte gebaseerd. Als  je er niet komt in de samenleving als je het niet red dan heb je dat aan jezelf te danken, dan ben je een loser. Heyne ziet die manier van denken in de samenleving en ik zie dat denken ook terug in de manieren waarop wij onze economie ingericht hebben. Het grote aantal ZZP’ers, de uitzendbureaus en de flexibel e schil in bedrijven.

Gemeenschap
Heyne schrijft dat het denken, waarbij ieder mens zo goed mogelijk voor zichzelf zorgt helemaal voorbij gegaan is aan een diepe innerlijke behoefte van de mens om bij een gemeenschap te horen. Die behoefte zie je in het denken over organisaties terug in populaire ideeën over tribes en over de zwerm als organisatiemodel. In beide ideeën draait het om het scheppen van een gemeenschap.

Risico
Heyne benoemt hier ook een risico namelijk dat de makkelijkste manier om een gemeenschap te creëren gelegen is in het buitensluiten van mensen. En als er geen fatsoenlijk initiatief is voor mensen die buiten staan, dan ontstaat er gemakkelijk wij en zij denken. Volgens Heyne kan dat denken destructieve gevolgen hebben voor de samenleving. Maar, zegt hij, er is ook een positievere vorm van gemeenschap mogelijk. Je kunt ook naar mildere vormen van gemeenschap zoeken maar daar is leiderschap voor nodig wat mensen op dat gemeenschappelijk kan aanspreken. En dat doe je niet zolang je mensen als individuele klanten ziet met wie je alleen een transactionele relatie hebt. Het gaat niet om voor wat hoort wat maar het gaat om samen maken wij er iets moois van.

Transactioneel
Iets wat voor allen de moeite waard is, waarbij iedereen gemeenschap kan ervaren waarin veiligheid en zekerheid wordt geboden. Het is daarbij belangrijk mensen niet te negeren of eisen aan mensen te stellen waar ze onmogelijk aan kunnen voldoen. Heyne  zegt dat veel leidinggevenden daar de plank misslaan. Die zien de mensen of de medewerkers als een verzameling individuen of de burgers als een verzameling klanten. Daarmee negeren ze de behoefte van mensen om tot een gemeenschap te behoren.

Blinde vlek
Heyne zegt dat dat een blinde vlek is bij leiders. Heyne heeft het dan over politieke leiders. Zij leggen de abstracte idealen bij de overheid, die de taak krijgt die idealen in wetten en regels te vertalen. Wetten en regels die meestal een operationalisatie zijn van deelaspecten van het oorspronkelijke ideaal en waarin slechts een beperkt aantal mensen het ideaal nog herkennen.  Naar aanleiding van de aanslagen in Parijs schreef Insead hoogleraar Petriglieri  dat van de idealen van de Franse revolutie het aspect Broederschap verloren is gegaan. En in die broederschap komt duidelijk de notie van gemeenschap terug.

Wetten en regels
Behalve dat mensen zich niet kennen in wat de bureaucratie opleverd  aan wetten en regels, zorgen deze wetten en regels ook voor het verdwijnen van betrokkenheid of slagen ze er zelfs in het omgekeerde te bewerkstelligen. Het is niet langer mogelijk om ergens het gesprek over aan te gaan. De overheid trekt zich namelijk terug. En in het bedrijfsleven gebeurt dat door managers uit de organisatie te schrappen. Dat roept woede op bij mensen en die zoeken naar een plaats waar ze die woede kwijt kunnen.

Onvolmaakt
Heyne zegt dat we de onvolmaaktheid van onszelf als mens over het hoofd zien. De discrepantie die er zit tussen ons denken en ons doen. Ons gebrek aan zelfinzicht en ook het gemak waarmee de negatieve kanten van onszelf onder het tapijt schuiven. We zien die gemakkelijk van anderen en dat maakt het ons gemakkelijk om in een wij zij tweedeling te gaan zitten en daarin in te blijven zitten.  Heyne doet een oproep je daar bewust van te zijn zonder je idealen op te geven.

Blijf vechten
Blijf vechten voor die idealen . De vergissing die we maken is dat we denken dat we er zijn als het op papier staat als we er een blauwdruk van hebben. Daarmee is er echter nog niets geregeld. Je moet er voor blijven vechten  en er aan blijven werken. En dat betekent erover in gesprek blijven met elkaar. Op die manier werk je aan gemeenschap  Zodra je daarmee stopt gaat het ideaal dood. Dat geldt ook voor de organisaties waarin wij werken. Ook daar is wordt visie nog maar al te vaak door een stafafdeling in KPI s vertaald, die vervolgens  aan medewerkers worden opgedragen.

Onderlinge afhankelijkheid
Willem Verhoeven  schrijft over coachend leiderschap en zelfsturing dat het er niet om gaat dat iedereen maar zijn eigen zin doet maar dat het gaat om het regelen van de onderlinge afhankelijkheid. En dat is gemeenschap. Dat is een belangrijke uitdaging voor leidinggevenden. Niet targets opleggen en afrekenen op het al dan niet behalen ervan maar het medewerkers en collega’s helpen die onderlinge afhankelijkheid te regelen. Dat gaat het beste door het samen te hebben over de visie over het ideaal wat bereikt moet worden en het samen kijken wie er welke bijdrage aan levert. Zo overbrug je de kloof tussen wat we zeggen en wat we doen en zo zorg je voor gemeenschap.